به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نخستین نشست از سلسله نشست‌های دیپلماسی ایرانی و تقدیر تاریخی ایران در عصر جدید با نقد و بررسی کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» تصحیح و پژوهش دکتر نصراله صالحی با سخنرانی کاوه بیات، پژوهشگر تاریخ معاصر، دکتر داریوش رحمانیان، مدیرمسئول مجله مردم‌نامه، سعیدمیرمحمدصادق، پژوهشگر و نسخه‌شناس و دکتر اسماعیل شمس، مدیر بخش کردشناسی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی دوشنبه 17 آبان‌ماه در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزار شد.

دکتر نصراله صالحی، نسخه‌پژوه و پژوهشگر حوزه تاریخ عثمانی گفت: در این کتاب بحث مرزها یکی از موضوعات مغفول مانده در حوزه مطالعات تاریخ ایران است که متاسفانه مطالعات آن در اندازه ناچیزی باقی مانده و هنوز انبوهی از رسائل و اسناد تحدید مرزهای ایران بازخوانی و در نتیجه منتشر نشده است. بنابراین اطلاعات دقیقی از مساله تحدید مرزهای ایران در دو سده اخیر نداریم.
 
وی افزود: در حالی که در کشورهای تازه تشکیل شده، نسبت به مساله مرز و ادعاهای مربوط به آن شاهد انتشار انبوه کتاب، نقشه و... هستیم. ترکیه که بخشی از عثمانی است در سال‌های اخیر یک جریان بسیار قوی پیرامون مطالعات مرزی شکل گرفته و درباره مرزهای ایران و عثمانی بیش از 20 رساله کاشناسی ارشد و دکترا تالیف شد که اغلب متن pdf آن نیز در فضای مجازی موجود است.
 
این عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی رویکرد مطالعه و مراجعه به منابع تاریخی در ایران را ضعیف دانست و ادامه داد: برخی از پژوهشگران و دانشجویان ترکیه در روند تحقیقات خود به ایران آمده و از اسناد ما نیز بهره بردند و پایان‌نامه‌های خوبی نوشتند که بعضی از آنها به کتاب نیز تبدیل شده است اما متاسفانه در ایران این جریان شکل نگرفته که دلیل آن می‌تواند سابقه تاریخی این امر باشد زیرا ما امروز نه تنها در حوزه پژوهش ضعیف هستیم، بلکه در نگاه و مطالعه منابع تاریخی نیز رویکرد ضعیفی داریم.
 
صالحی با ابراز تاسف در تاخیر انتشار اسناد و منابع تحدید حدود ایران اظهار کرد: برای این مدعا به یک مثال ساده اشاره می‌کنم کتاب‌های درویش‌پاشا و خورشید‌پاشا؛ نمایندگان عثمانی در کمیسیون‌های تحدید حدود ایران و عثمانی چهار، پنج سال پس از ماموریتشان در استانبول به چاپ رسید اما میرزا محبعلی‌خان ناظم‌الملک مرندی یکانگی که موضوع بحث ما در مناقشات مرزی ایران و عثمانی است با گذشت 150 سال، هنوز هیچ‌کدام از اسناد و آثارش منتشر نشده است!
 
وی بیان کرد: عجیب‌تر اینکه هنوز درباره میرزا محبعلی‌خان، شخصیتی به این مهمی، حتی یک پاراگراف هم مطلبی نوشته نشده است. بنابراین عثمانی هم به متونش توجه کرده و آنها را منتشر کرده و هم مورخانش پژوهش‌های مرزی خوبی دارند. با این حال امروز که حزب اعتدال و توسعه، حزب حاکم بر ترکیه است داعیه‌هایی در رابطه با تحدید مرزهای خود دارد که قصد ندارم وارد این بحث شوم.
 
مولف کتاب «مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی» عنوان کرد: شاید به نوعی پرداختن گسترده ترکیه به مطالعات مرزی، در ادامه همان داعیه‌های باشد که در 10 تا 15 سال اخیر در آنجا شکل گرفته است. با این مقدمه خواستم بگویم ما در این عرصه بسیار کم‌ تحقیق و پژوهش کردیم و یکی از موضوعات مفصل نیازمند پژوهش موضوع مطالعات مرزی است.
 
صالحی گفت: پس از فروپاشی عثمانی، دو کشور ترکیه و عثمانی در غرب ایران تشکیل شد و هشت سال جنگ تحمیلی به بهانه اختلافات مرزی از سوی عراق شکل گرفت و میلیاردها هزار خسارت و صدها شهید به کشور ما تحمیل کرد. در آن دوران جنگ تحمیلی، تعدادی پژوهشگر از جمله دکتر اصغر جعفری‌ولدانی و پارسانژاد پیدا شدند که یکی دو اثر در این حیطه به چاپ رساندند اما جنگ که پایان یافت، مساله اختلافات مرزی ناتمام بر جای ماند و دیگر اقبالی نسبت به مطالعات مرزی صورت نگرفت.
 
وی افزود: حتی نهادهای ذیربط که کارشان مطالعات تاریخی است و اسناد نیز در اختیار آنهاست متاسفانه توجه و تلاشی در این زمینه به خرج ندادند. با این حال هفده سال پیش که در مرکز اسناد وزارت خارجه مشغول بودم، کتابی به نام «اسنادی از روند انعقاد عهدنامه دوم الرزنه‌الروم» منتشر کردم که در واقع آغاز تالیف و پژوهش من در حوزه تحدید مرزها با آن اثر همراه بود.
 
این نسخه‌پژوه ادامه داد: کتاب فوق نشان می‌داد که میرزاتقی‌خان امیرکبیر در مذاکرات چهارساله ارزنه‌الروم چگونه از عهده دفاع از حد و حدود ایران برآمد و عهدنامه دوم منعقد شد. پس از آن به نوعی کار مطالعات مرزی را رها کردم زیرا در آن زمان منابع و اسناد آن در اختیار نبود تا اینکه از 7، 8 سال پیش به مطالعات عثمانی پرداخته و شروع به ترجمه برخی متون آن کردم.  
صالحی عنوان کرد: میرزا محبعلی‌خان اعجوبه‌ای در کار تحدید مرزها بوده، وی کتابی درباره اختلافات مرزی ایران و عثمانی با نام «ملاحظات و محاکمات» تالیف کرده است که در آن رساله خورشید‌پاشا را سطر به سطر خوانده و پس از ترجمه، نقد کرده است. این نقد مقدماتی داشته، مبنی بر اینکه وی در آن زمان نخست حقوق بین‌الملل را آموخته و پس از آن با استناد به مطالب ماموران عثمانی به نقد آنها با ادله زبانشناسی، تاریخی و حقوقی پرداخته است و حالا مدت‌هاست که حاصل تلاش‌هایش که تعداد زیادی رساله، گزارش و اسناد است در مرکز آرشیو وزارت امور خارجه خاک می‌خورد!
 
وی اظهار کرد: زندگی محبعلی‌خان صرف ایران شد و به اندازه‌ای در حوزه مطالعات مرزی تخصص داشته که در آن زمان یگانه بوده و به این دلیل چهار سال پس از درگذشتش زمانی که اختلافات مرزی ایران با انگلستان در قسمت شرقی (مرزهای سیستان) به اوج خودش می‌رسد، فردی را پیدا نمی‌کنند که به آنجا بفرستند تا از عهده انگلیسی‌ها بربیاید. به ناچار میرزا محبعلی‌خان نحیف و بیمار ماموریت می‌دهد که به سیستان برود و با نمایندگان انگلیس رودرو شود. حاصل این ماموریت نیز هزاران برگ سند و چندین رساله هفتصد صفحه‌ای است که در آرشیو وزارت خارجه تلنبار شده است.
 
این عثمانی‌پژوه بیان کرد: در حالی اسناد و رساله‌های امثال میرزا محبعلی‌خان در مرکز آرشیو وزارت خارجه خاک می‌خورد که باید چنین مرکز اسنادی، جایی برای تحقیق و تفحص در رابطه با اسناد باشد و ما بتوانیم بر اساس مطالعات اسنادی آن تولید فکر کنیم، اما اسناد تحدید مرزهای در این مرکز بدون استفاده مانده است. حال اینکه تا انبوه اسناد، گزارش‌ها و رساله‌ها به چاپ نرسد، تاریخ دیپلماسی ایران تالیف نخواهد شد و در صورت تالیف ناقص خواهد بود.

گزارش تکمیلی این نشست به زودی منتشر خواهد شد.