نخستین چهره شاخص و جد اعلای این خانواده در دوره قاجار رضاقلی خان هدایت ملقب به لله باشی بود. وی چندین کتاب تاریخی و ادبی همچون متمم «روضه الصفای ناصری»، «سفارت‌نامه خوارزم» و «مجمع‌الفصحاء و ریاض العارفین» را به رشته نگارش درآورده است. در مجموع خانواده هدایت در عالم سیاست و اجتماع و فرهنگ چهره‌های شاخصی را به جامعه ایران معرفی کردند. به غیر از مخبرالدوله، نیرالملوک، صنیع الدوله و مخبرالسلطنه که در عالم سیاست و اجتماع درخشیدند عده‌ای دیگر از اعضای این خانواده همچون صادق هدایت، محمود هدایت آثار مهمی در عرصه علم و ادبیات خلق کردند.
از هر گلستانی گلی چیدم و از خار نرمیدم
مخبرالسلطنه شیفته نگارش و مطالعه کتاب بود و از هر فرصتی برای تالیف و کتابخوانی بهره می‌برد. او خود درباره عشق و علاقه به کتاب و کتاب خواندن چنین می‌نویسد: «این بنده به خواندن و نوشتن طبعا راغب‌تر بودم و در اکثر ابواب سر فرو بردم و دست خالی بیرون آمدم و باز پافشردم، از هر گلستانی گلی چیدم و از خار نرمیدم.» یا در جای دیگری می‌گوید: «از بدو شباب این بنده را با مطالعه کتاب از هر قبیل و هرباب، انس و الفتی بود تا فراغت باز داشتم و فرصت و مجال از هر خرمنی خوشه و از هر انجمنی توشه‌ای یافتم. بالجمله تصنع اوراق و تتبع کتب بیشتر دست می‌داد.»
هدایت مهمترین عاملی را که منجر به نگارش آثار فراوانی توسط وی شد را این مساله می‌دانست که : «روزی پیرمردی از اهل رستم آباد به مدرس من آمد. مکتوبی به خط لایقراء داد که بخوانم. نتوانستم و گفت: نان مخبرالدوله را حرام کرده‌ای. از آن روز مصمم شدم که هیچ فرصت را از دست ندهم. گردش و تفنن من اشتغال به ادبیات شد.»
آثار مخبرالسلطنه اطلاعات مهمی را درباره تاریخ معاصر ایران ارائه می‌دهد و علاوه بر آن، اطلاعات گردآمده در آثار وی درباره تاریخ محلی به‌ویژه ایالات آدربایجان و فارس نیز درخور توجه است. از سوی دیگر با نوجه به اینکه خاندان هدایت جزو طبقه دیوانی - اشرافی قاجار بودند، طبیعتا روایاتی که مخبرالسلطنه از اجداد خویش شنیده بود همراه پاره‌ای از اسناد به جا مانده در دست وی، به نوعی بر قوت آثار او می‌افزود.
فردی ضد بیگانه و مخالف استبداد در «خاطرات و خطرات»
شاید به جرات بتوان گفت که مهمترین و کامل‌ترین اثر هدایت «خاطرات و خطرات» است که دربردارنده بخش زیادی از نظرات و آراء اوست. این کتاب به صورت نثر و در سال‌های پایانی عمر هدایت، یعنی 1329 ه.ش نوشته شده است و از این‌رو حائز اهمیت است که آخرین دیدگاه‌های هدایت درباره مسائل گوناگون را به تصویر می‌کشد و تا حدود زیادی دیگر آثار وی را تحت الشعاع قرار داده است.
طولانی‌ترین دوران نخست وزیری در دوره رضاشاه را مهدی قلی‌خان مخبرالسلطنه هدایت داشته است. وی که به مدت 6 سال از 1306 تا 1312 عهده‌دار این منصب بوده خاطرات خود را از دوران سلطنت هفت پادشاه قاجار و پهلوی تحت عنوان «خاطرات و خطرات» به رشته تحریر درآورده است. او در این کتاب خود را فردی ضد بیگانه و مخالف استبداد و برخی اصلاحات رضاشاهی نشان می‌دهد در حالیکه کارنامه سیاسی او چیز دیگری می‌گوید.
در تاریخ تعصب نباید داشت و حقایق را باید نگاشت
مخبرالسلطنه در این کتاب تلاش می‌کند تا خود را مخالف برخی از برنامه‌ها و اقدامات رضاشاه و به قول خودش ماشین امضا بودن نشان دهد. اما نباید فراموش کرد که این خاطرات در روزگاری نوشته شده که نه از رضاشاه به‌عنوان یک دیکتاتور بزرگ خبری بود و نه فرزند او محمدرضا شاه گوشه چشمی به این پیرمرد داشت.
هدایت درباره این اثر خود که بیشتر جنبه تاریخی - سیاسی دارد، چنین می‌نویسد: «غالب نصیحت کرده‌اند که در تاریخ تعصب نباید داشت و حقایق را باید نگاشت. نباید مذهب سیاسی را فدای حق‌شناسی کرد و گفته‌اند زیان سرخ، سر سبز را می‌دهد برباد. از من گذشته است. عن‌قریب سر و زبانی باقی نخواهد بود. اگر راست بنویسم گروهی بدشان می‌آید و اگر دروغ بنویسم خودم بدم می‌آید. چه کنم؟ زشت و زیبا، دروغ و راست بسیار نوشته‌اند و همه خوانده می‌شود. ممیز صحیح و سقیم کیست؟ اوراقی بی حساب به چاپ رسیده است. از روی بی‌اطلاعی یا غرض، حق و باطل به هم بافته‌اند و افکار را آشفته‌اند. دروغ و تهمت بسیار گفته‌اند. به هفت رنگ درآمده‌اند، غالب بی‌رنگ یا نیرنگ، حرارت‌ها کرده‌اند همه برودت. من آنچه صحیح دانسته‌‌ام می‌نویسم تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال و انشاءالله از خط اعتدال تجاوز نخواهم کرد.»
این اثر هدایت چنانکه از نام آن پیداست دربردارنده خطراتی است که در طول دوران حیات مخبرالسلطنه برای وی به وجود آمده است و او آن‌ها را به صورت خاطرات به ثبت رسانیده است که دربردارنده سیر کلی از تاریخ معاصر ایران نیز هست. مخبرالسلطنه وقایع و حوادث دوران هفت پادشاه - از دوران پادشاهی ناصرالدین شاه تا بخشی از دوران محمدرضا شاه پهلوی- که خود مشاهده کرده را به رشته تحریر درآورده است.
ازجمله نقاط قوتی که برای این کتاب برشمرده‌اند این است که هدایت در نگارش این کتاب، تنها به حافظه تاریخی خود در کهنسالی بسنده نکرده بلکه از یادداشت‌هایی که در دوران نوجوانی نیز گردآورده، بهره برده است. از دیگر نقاط قوت آن می‌توان به وجود اسناد اسناد، آمار وارقام اقتصادی، ارائه اطلاعات جغرافیایی فراوان درباره ایران و راه‌های مواصلاتی و ذکر منابع و حتی روایات شفاهی موجود در کتاب اشاره کرد.
«کار و بیکاری» تحفه نخست وزیر
یکی دیگر از آثار برجسته مخبرالسلطنه که کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته، اثر منظوم وی یعنی «تحفه مخبری» یا «کار بیکاری» است. با توجه به آنچه در این اثر آمده، آغاز نگارش آن از زمانی شروع می‌شود که وی از والیگری فارس در بحبوحه جنگ جهانی اول عزل شده است. او ظاهرا عنوان اصلی کتاب را که همان «کار و بیکاری» است نیز از همین جا، یعنی عزل از والیگری فارس و بیکاری خود الهام گرفته است.
کار بیکاری است تحفه مخبری خواهمت توفیق که از آن برخوری
چون به بیکاری بشد انجام آن کار بیکاری نهادم نام آن
این کتاب که دربردارنده ناب‌ترین اندیشه‌های هدایت است، طیف وسیعی را از لحاظ محتوا و مضمون به خود اختصاص داده دربردارنده تاریخ ایران از ادوار باستانی تا سقوط پهلوی اول به صورت بسیار مختصر است. او در این اثر دست به طرح مباحث اخلاقی به صورت تمثیلی نیز زده است. هدایت در این کتاب همچنین مباحث سیاسی، مذهبی، فلسفی، جامعه‌شناسی و حتی روانشناسی را از یاد نبرده است.
گزارش مخبرالسلطنه از تاریخ ایران
یکی از عظیم‌ترین آثار مخبرالسلطنه «گزارش ایران» است که بیشتر دارای مضمون و محتوای تاریخی است. این اثر از چهار جلد تشکیل شده که دربردارنده تاریخ ایران از دوران پیش از اسلام تا کودتای 3 اسفند 1299 است. برخلاف دسته‌بندی چهارجلدی که امروزه از این اثر هدایت صورت گرفته، خود هدایت طرح آن را تنها در سه بخش دانسته و بیان می‌کند: «آن را بر سه بخش نهادم، بخشی قبل از اسلام، بخشی از ظهور اسلام تا آخر تیموریان، بخشی شامل دوره صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه.»
خواب عجیبی که موجب نگارش یک کتاب شد
این اثر مخبرالسلطنه تا حدود زیادی با سایر آثار وی متفاوت است. عاملی که موجب شد هدایت دست به آغاز نگارش این کتاب بزند نیز جالب توجه است. او زمانی تصمیم به نگارش این کتاب گرفت که طی خوابی عجیب به او الهام شد که باید به چیزی دعوت کند. ظاهرا هدایت پس از آنکه دختر کوچک خود را از دست می‌دهد، به شدت در غم و اندوه فرو می‌رود و این مساله تاثیر بسیار بدی بر وی گذاشته بود و حتی منجر به آن شد که هدایت را منزوی و وادار به ریاضت کند.
او می‌نویسد: «پس از فوت او و یک چله و نیم ریاضت، خوابی دیدم و از اثر آن ریاضت دانستم... خواب دیدم در اطاق خود نشسته‌ام. خطابی به من رسید که دعوت کن، متحمل نشدم. بار دیگر همان خطاب را شنیدم. متامل شدم. گفتم: به ختم نبوت معتقدم چه دعوت کنم. کرت سوم کتابی ساخته و پرداخته پیش من گذارده شد که به این کتاب دعوت باید کرد و خالی از عتابی نبود. جای انکار نماند... کتاب افکار امم را که نوشتم، به خاطرم آمد که شاید این کتاب باشد.»
این اثر هدایت با آفرینش حضرت آدم آغاز شده و درباره پیدایش جهان هستی و مراحل مختلف شکل‌گیری آن از لحاظ زمین شناسی مطالبی را عرضه کرده است. سپس به مسائلی نظیر انسان و آفرینش آن پرداخته است.
ترجمه جغرافیای بزرگ فونسن در سلطنت مظفرالدین شاه
«تحفه الآفاق» نیز اثری جغرافیایی است که باید آن را کاری تالیفی - ترجمه‌ای خواند. در سال 1314 ه.ق پدر مهدی قلی خان نسخه‌ای از کار فونسن را به او داد که به دستور مظفرالدین شاه قاجار باید ترجمه می‌کرد. بخش‌هایی از این اثر که از نظر مخبرالسلطنه مفیدتر بود، ابتدا ترجمه و در اختیار شاه قاجار و دیگران قرار گرفت اما مخبرالسلطنه ظاهرا کار ترجمه تنها را در شان و منزلت خود نمی‌دید از این‌رو درصدد برآمد تا مطالبی را نیز به آن بیفزاید.
او خود در این باره می‌نویسد: «در اول سلطنت مظفرالدین شاه جغرافیای بزرگ فونسن را اعلی‌حضرت برای ترجمه به پدرم داد. به من رجوع فرمودند. قسمت اروپا را که مشتمل بر مطالب مفیده بود با شوقی وافر ترجمه کردم و تقدیم شد. خواستم آن را به طبع برسانم. به ترجمه قناعت نکردم. تاریخ و حکایاتی از هرقبیل بر آن افزودم. خواستم مصور باشد. اسباب فراهم نبود. لوازم کار از فرنگ آوردم و خود مشغول امتحانات شدم. یک صفحه مرا هشت ماه معطل کرد. خسته نشدم تا راه عمل را به دست آوردم. نیمی از آن کتاب قبل از مسافرت به شیراز به طبع رسید و بقیه به واسطه عوایق چندی به عهده تاخیر افتاد تا در سنه 1317 انجام پذیرفت.»
هدایت آثاری نیز در زمینه مسائل آموزشی نوشت که از آن میان می‌توان به «دستور تعلیم الفبا برای تذکار خاطر آموزگاران»، «فواید الترجمان» و «میزان الصرف» اشاره کرد. «سفرنامه مکه»، «تحفه الافلاک» و «مجمع الادوار» از دیگر آثار اوست.
وی سرانجام 22 شهریور 1334 ه.ش در 94 سالگی در قریه دروس تهران که خود از مالکین آن بود درگذشت و در مسجدی که خود ساخته بود به خاک سپرده شد.
نظر شما