به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) كتاب «پیشینه زیباسازی شهر تهران» نوشته شهروز مهاجر چهارشنبه 17 شهریور با حضور، حبیب‌الله درخشانی، آزاده لك، نارسیس سهرابی، علی‌اصغر میرزایی مهر، عباس نامجو و مولف اثر در سرای اهل قلم خانه کتاب نقد و بررسی شد.
انتخاب موضوع از سوی مولف نشان از زیرکی او دارد
نامجو در این نشست با بیان اینکه کتاب به لحاظ شکلی اثر خوبی محسوب می‌شود اظهار کرد: در این کتاب ویراستار و حروف چینی به خوبی انجام شده و یکی دیگر از محسنات کتاب موضوع آن است و انتخاب چنین موضوعی نشان از زیرکی و هوشمندی مهاجر(مولف کتاب) دارد.
وی در ادامه انتقادهایی را به روش‌شناسی مولف کتاب وارد کرد و گفت: وقتی به فصل‌های کتاب نگاه می‌کنیم می‌بینیم که از ابتدای شکل‌گیری شهر تهران تا ابتدای پهلوی دوم کتاب از یک روش‌شناسی تبعیت می‌کند و پس از آن روش‌شناسی دیگری را از دوره پهلوی دوم پی می‌گیرد و به زیباسازی شهری می‌پردازد.
این منتقد ادامه داد: در دوره پهلوی دوم شهر تهران وارد یک دوره مدرن هنری می‌شود. از سوی دیگر این اثر اتفاقاً کتابی در حوزه تاریخ هنر نیست. همچنین در ادبیات تحقیق کتاب به برخی از منابعی که درباره موضوع شهر تهران وجود دارند اشاره نشده است. به طور مثال احمد سعید نیا درباره تهران مقاله‌ای در کتابی دارد که می‌توانست در این اثر مورد استفاده قرار گیرد. کتاب‌های دیگری مانند جلد چهارم شهرهای ایرانی، ساختار تهران و تهران به روایت تصاویر منابع دیگری بود که می‌توانست از آنها در کتاب بهره‌برداری شود.
نامجو در ادامه با تاکید بر اینکه شهر دومین انقلاب فرهنگی انسان است، گفت: اهمیت شهر به تاریخ و فرهنگ پیوند خورده است. ابن خلدون در کتاب خود درباره شهر تعریفی ارائه می‌کند و می‌گوید روستانشینان به وسایل ضروری زندگی قناعت می‌کنند اما شهرنشینان به وسایل تجملی و زینتی شهری و کمال زندگی نظر دارند از این منظر می‌توان به تعریف زیباسازی در کتاب نگاه کرد.
به گفته این مدرس دانشگاه، یکی از متغیرهای جدی کتاب زیباسازی است با این وجود درباره آن و نظریه‌های مرتبط با زیباسازی حرفی زده نشده است. از سوی دیگر بسیاری از کارکردهای عمرانی در شهرها با زیباسازی در کتاب ادغام شده است. بحث خدمات شهری نیز در کتاب از زیباسازی تفکیک نشده است.
کتاب یک دایره‌المعارف تصویری نیست
درخشانی نیز در این نشست با بیان اینکه نباید از این کتاب انتظار یک دایره‌المعارف تصویری را داشت گفت: لزومی ندارد که در کتاب از همه تصاویر شهر تهران استفاده بشود و گاهی اشاره‌ای به یک تصویر هم کفایت می‌کند. البته این کتاب دو بخش دارد که یک بخش از آن به تاریخ هنر می‌پردازد.
وی تاکید کرد: به هر حال باید توجه داشت که زیباسازی تنها تصویر نیست و گاهی زیباسازی به رویکرد‌ها، پارادایم‌ها و روابط در جامعه برمی‌گردد. من حتی فکر می‌کنم از این منظر گاهی تصاویر کتاب نه تنها کم نیست که گاهی زیاد هم هست!
درخشانی با تاکید بر اینکه کتاب حاضر بیش از آنکه تاریخ تهران باشد تاریخ هنر شهر تهران است، گفت: در کتاب به اسامی مجسمه‌های شهر تهران در قدیم اشاره شده که باتوجه به جدید بودن آن می‌تواند برای مخاطب جذاب باشد.
چالش بزرگم در این کتاب تعریف زیباسازی بود
مهاجر نیز در بخش دیگری از این نشست توضیحاتی را درباره کتابش ارائه کرد و گفت: این کتاب از بیش از 300 منبع بهره برده که اکثر آنها سندهای دست اول هستند و با توجه به گستردگی منابع ممکن است که برخی از تصاویر بدون منبع بوده باشند و در چاپ‌های بعدی قابل اصلاح است.
وی ادامه داد: چالش بزرگم در این کتاب تعریف زیباسازی بود. به هر حال تداخل زیباسازی و خدمات شهری در کتاب به این دلیل است که ما اساساً در دوره قاجاریه چیزی به نام زیباسازی نداریم و بعد از پیدایش بلدیه است که زیباسازی هم به وجود می‌آید که مقارن با دوره پهلوی اول است. از سوی دیگر من این کتاب را بدون 80 صفحه اول به سازمان زیباسازی شهر تهران برای چاپ دادم اما با توجه به درخواست سازمان زیباسازی برای آوردن پیشینه‌ای از زیباسازی 80 صفحه به آن اضافه کردم بنابراین طبیعی است که در این صفحات مباحث تکراری دیگر منابع دیده شود.
مهاجر تاکید کرد: من در این کتاب معمار، شهرساز و متخصص منظر نبودم بلکه تنها از منظر فرهنگ بصری به شهر تهران نگاه کردم و برای من فرقی ندارد فرهنگ بصری در دوره قاجار یا پهلوی باشد. تاکید من بر این بوده که وارد معماری شهری نشوم به همین دلیل درباره مباحثی مثل برج آزادی که معتقدم به معماری شهری برمی‌گردد ورود نکردم چون باید این مباحث در کتاب‌های مجزایی بررسی شود بنابراین از برخورد با شهرسازی و معماری در کتاب پرهیز کردم.
وی یادآور شد: این کتاب سعی دارد تا با مستندنگاری فرهنگ بصری شهر تهران را ارائه کند. از سوی دیگر این اثر نظریه‌پردازی و قضاوت ندارد و بنابراین برایم اهمیتی هم نداشته که وارد نظریه‌پردازی شوم.
مهاجر گفت: من تخصصی در جامعه‌شناسی شهری ندارم و به همین دلیل هم از ورود به جامعه‌شناسی شهری در کتاب پرهیز کردم. نظافت شهری هم اگرچه جزء خدمات شهری است اما وقتی نگاه فرهنگ بصری به آن داشته‌ام با توجه به سازمان زیباسازی در تاریخی از شهر تهران نبوده بلکه به تغییر شکل سطل‌های زباله در شهر تهران از منظر فرهنگ بصری پرداخته‌ام. تلاش من این است که در چاپ‌های بعدی کتاب اشکالات اصلاح شود چراکه اکنون تجربیات بیشتری درباره این موضوع دارم و می‌توانم از آنها در بهبود کتاب استفاده کنم.
مولف در کتاب مستندنگاری کرده است
لک نیز در ادامه این نشست با بیان اینکه کتاب برای مخاطب علاقه‌مند به حوزه شهرسازی اثر ارزشمندی است، اظهار کرد: متاسفانه منابعی که در این موضوع تولید شده باشد کم است و کمتر روی شهر تهران از منظر کاری انجام شده است. در این کتاب پیدایش شهر تهران و تحولات آن در دوره‌های زندیه، قاجاریه، پهلوی تاکنون بررسی شده و در واقع به تحولات کالبدی تهران اشاره شده است.
این مدرس طراحی شهری با تاکید بر اینکه مولف در کتاب مستندنگاری کرده یادآور شد: متاسفانه ما در مستندنگاری ضعیف هستیم در حالی که توسط مستندنگاری می‌توان آسیب‌شناسی از شهر تهران ارائه کرد چراکه تحولات کالبدی در شهر تهران به سرعت اتفاق اقتاده است و بسیاری از عناصر می‌تواند در قالب المان‌های تاریخی شهر تهران بررسی شود.
لک در بخش دیگری از سخنانش توضیحاتی را درباره هنر همگانی و نحوه استفاده مولف از آن در این کتاب ارائه کرد و گفت: هنر همگانی زمانی که وارد فضای شهری می‌شود اهمیت پیدا می‌کند. اگر فضاهای شهری را صحنه‌ای بدانیم که متعلق به مردم است آنگاه پرداختن به هنرهمگانی در فضاهای شهری اهمیت می‌یابد. مهاجر در این کتاب سعی کرده که یک تاریخ روایی از هنر عامه در شهر تهران داشته باشد. به طور مثال در کتاب دیوارنگاری و نقش آن در تحولات تهران از زمان انقلاب اسلامی تاکنون می‌تواند بررسی شود.
این مدرس دانشگاه در ادامه با بیان اینکه هنر همگانی در فضاهای شهری کارکردهای مختلفی دارد، اضافه کرد: گاهی هنرهمگانی در فضای شهری کارکرد هویت بخشی پیدا می‌کند به طور مثال استفاده از مجسمه فردوسی در میدانی از شهر تهران کارکرد هویتی دارد و آن را از سایر فضاهای شهری متمایز می‌کند. به هر حال آوردن چنین مباحثی در کتاب می‌تواند موضوعات فرهنگی را در ذهن مخاطب متبادر کند.
وی تصریح کرد: هنر همگانی می‌تواند موجب ارتقای روابط اجتماعی در فضاهای مختلف شهری شود.
اطلاعات دست اول کمتر در منابع به چشم می‌خورد
سهرابی نیز در بخش دیگری از این نشست ضمن انتقاد از مطالب تکراری متعدد در منابع این حوزه گفت: متاسفانه اطلاعات دست اول کمتر در منابع این حوزه به چشم می‌خورد و یکی از ویژگی‌های مثبت این اثر اطلاعات و اسناد دست اول بسیار آن است که برای نخستین بار بیان شده است.
این کارشناس ادامه داد: کتاب می‌تواند به عنوان اثری دانشگاهی ـ عامه استفاده شود و از این رو لزومی ندارد که نظریه‌های فضای شهری، هنر شهری، هنر عامه و ... در کتاب استفاده شود. چنانچه تاریخ شفاهی هم در کتاب آمده از زبان فرد عادی صورت گرفته است.
وی در ادامه با تاکید بر ارائه تعریف مشخصی از زیباسازی شهری گفت: ما در ابتدا باید ببینیم که زیباسازی شهری به چه معناست و بعد بر اساس آن رسالت کتاب و فصل‌هایش را بررسی کنیم. بازه زمانی که کتاب به آن پرداخته بسیار طولانی است و از زمانی که شهر تهران یک روستا بوده را تاکنون در بر می‌گیرد. بنابراین اگر بازه زمانی محدودتر بود می‌توانستیم با تمرکز بهتری مباحث را بررسی کنیم. همچنین چنانچه ارتباط شهر با ارتقای فضای فرهنگی در کتاب پررنگ‌تر می‌شد می‌توانست به درک بهتر کتاب کمک کند.
سهرابی در ادامه با بیان اینکه کتاب حاضر در دو بخش اصلی سامان یافته اظهار کرد: بخش نخست کتاب مانیفست مولف است و در بخش‌های دیگری از کتاب روش مولف به گونه‌ای بوده که مخاطب تصور می‌کند با یک متخصص هنری مواجه است. همچنین در کتاب چرخش‌های تاریخی از دوران قاجار تا پهلوی اول و تغییر سبک‌های هنری به خوبی نشان داده شده است.
اهمیت تصویر کمتر از متن نیست
میرزایی مهر نیز به استفاده مولف کتاب از 300 منبع در اثر اشاره کرد و گفت: در کمتر منبعی در این حوزه ما این تعداد ارجاعات را می‌بینیم و نکته مهم‌تر اینکه بسیاری از منابع ارجاع داده شده در کتاب سندهای دست اول است که ممکن بوده سال‌ها در کتابخانه‌ها خاک خورده باشد.
وی ادامه داد: البته در بخش‌هایی از کتاب نیز عدم ارجاع به منابع تاریخی دیده می‌شود که به کلیت کار لطمه زده است به طور مثال در کتاب درباره سلطان حسین میرزا که در شهر تهران کشته شده سخن گفته شده در حالی‌که با جستجو در منابع دیگر به چنین مطلبی نمی‌رسیم. همچنین در کتاب درباره اینکه نادرشاه قصد داشته تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کند حرف زده شده که این مطلب هم با توجه به عدم ارجاع به منبع تاریخی چندان قابل استناد نیست.
به گفته این مدرس تاریخ نقاشی، یکی دیگر از ضعف‌های کتاب تعداد تصاویر بسیاری است که منبع و ماخذ آن مشخص نشده است. ما با توجه به اینکه تاریخ نقاشی تدریس می‌کنیم به این موضوع اذعان داریم که اهمیت تصویر کمتر از متن نیست و از این لحاظ به نظر می‌آید که مولف در کتاب تصویر را چندان جدی نگرفته، گرچه مخاطب علاقه‌مند است به طور مثال تصاویر بیشتری از مقایسه تطبیقی تهران گذشته تا امروز را داشته باشد.
چهارشنبه ۱۷ شهریور ۱۳۹۵ - ۲۱:۳۰
نظر شما