خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - اسناد ملی هر كشور گنجینه‌ای گران‌‎بها است كه پلی ارتباطی بین گذشته و آینده آن سرزمین ایجاد می‌کند. این گنجینه هر نوع نوشته خطی، چاپی، عكسی و هر شیء مادی را كه بتوان از محتوای  آن اطلاعاتی به‌دست آورد شامل می‌شود. با این تعریف، مهم‌ترین کانون معرفی هویت و تاریخ یک ملت، اسناد آن کشور محسوب می‌شود.

بر این اساس، حفظ و نگهداری این گنجینه از اهمیت ویژه‌ای برای دولت‌ها برخوردار است، که این امر تمهیدات و مراقبت‌های ویژه‌ای را می‌طلبد تا بتواند از گزند تخریب در طول زمان، مصون بماند.

در کشور ما ساختمان آرشیو ملی، وظیفه حفظ و نگهداری اسناد ملی ایران را بر عهده دارد. ساختمانی که حافظ بیش از 200 میلیون سند از تاریخ و هویت ایران است. اما اسناد از زمان ورود به این مرکز تا بایگانی و نگهداری در مخازن، مراحل مختلفی را طی می‌کنند که در این گزارش قصد داریم نگاهی به این مراحل داشته باشیم.

عباس فاتحی، مدیر کل اطلاع رسانی و ارتباطات مخزن آرشیو ملی می‌گوید: قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران با هدف تعیین تکلیف اسناد راکد دولت و با پیگیری‌های مستمر دکتر سیروس پرهام در سال 1349 به تصویب مجلس شورای ملی رسید و دکتر پرهام به عنوان مؤسس، به سمت اولین مدیر آرشیو ملی ایران منصوب شد که در ادامه، در دهه 80 با کتابخانه ملی ادغام شد به این صورت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شکل گرفت.

تهیه شناسنامه مرمتی که شامل شناسنامه فیزیکی، آسیب‌های وارد شده به اثر و دیگر موارد مربوط به سند می‌شود، اولین مرحله اسناد وارد شده به این مجموعه است که اسناد در ادامه بر اساس این شناسنامه مرمتی در مسیر آزمایشگاه بیولوژیک، آزمایشگاه شیمی و مرمت قرار می‌گیرند.



طی مراحل آزمایشگاهی اسناد و نسخ خطی
پس از تهیه شناسنامه، اسناد برای بررسی و کنترل آسیب‌شناسی به بخش آزمایشگاه بیولوژی در طبقه هفتم این ساختمان منتقل می‌شوند. همچنین اسناد ملی بایگانی شده هر سه ماه یک بار و به صورت فصلی در آزمایشگاه بیولوژی با استفاده از پیشرفته‌ترین تجهیزات از نظر استانداردهای حفاظت بازبینی می‌شوند تا بررسی‌های لازم برای کنترل و نظارت بر حفظ سلامت آنها انجام شود.

نگار رئیسیان، کارشناس مسئول آزمایشگاه بیولوژی گفت: انجام نمونه‌برداری از اسناد آلوده دریافت شده، کشت بیولوژیک نمونه‌ها و تشخیص نوع آلودگی‌های قارچی و حشرات، استفاده از محلول‌های رنگی و ایجاد بانک اطلاعاتی از موارد فوق از جمله فعالیت‌های بخش آزمایشگاه بیولوژی است.

اسناد، پس از این بخش به آزمایشگاه شیمی که در طبقه ششم این ساختمان است منتقل می‌شوند تا فعالیت‌های تخصصی بر روی اسناد آسیب‌دیده به منظور لکه‌برداری، برطرف کردن الحاقات اضافی سند و یا مرمت‌های غیراصولی، تعیین pH و اسیدزدایی جهت استحکام بخشی اسناد در حال اضمحلال در این بخش انجام شود.

فاطمه قدرتی رئیس گروه آسیب‌شناسی این آزمایشگاه درباره فعالیت‌های این بخش توضیح داد: در این بخش، کارشناسان دو مسئولیت اصلی دارند؛ نخست اینکه با محلول‌های مخصوص، لکه‌های حاصل از زنگ آهن و سایر موارد زائد را حدالامکان از روی اسناد پاک کنند و سپس با آغشته کردن اسناد به محلولی قلیایی، مانع از فعالیت اسیدی اجزاء کاغذ شوند تا زرد و شکننده نشود.

به گفته قدرتی کارشناسان فعال در این بخش به دلیل کار مداوم با محصولات شیمیایی در معرض خطرات و مشکلات جسمی هستند که بر این اساس ضمن رعایت اصول ایمنی، بخشی از کار در محفظه ایزوله انجام می‌شود.



 دخل و تصرف نکردن مرمت در متن اسناد و نسخ خطی
بخش مرمت در طبقه پنجم مقصد بعدی اسناد تازه وارد به این مرکز است که کارشناسان این بخش در دو قسمت ضدعفونی و مرمت مشغول فعالیت هستند. اگر سند تاریخی مورد نظر آلوده باشد ابتدا وارد بخش ضدعفونی می‌شود و مدت 72 ساعت در دستگاه قرار می‌گیرد که 48 ساعت اول به ضدعفونی و زمان باقی‌مانده به جدا شدن گازها از اسناد اختصاص دارد.

نیره محمدیان، کارشناس بخش مرمت که در حال مرمت نسخه‌ای خطی است گفت: کاغذ از الیاف سلولزی ساخته شده، مرکب‌هایی که آثار با آنها نوشته می‌شده یا کربنی یا فلزی یا دوده‌ای بودند که پایداری بالایی نداشتند، تزئینات شامل رنگ‌هایی از جنس آلی و معدنی بود، همچنین فلزات (طلا، آلیاژ مس) نیز استفاده می‌شده است. در این بخش اگر اسناد دارای مرمت‌های قدیمی یا غیراصولی باشند، با توجه به نوع جوهر اثر که می‌تواند خشک یا خیس باشد، از روش مرمتی متناسب با آن استفاده و قسمت‌هایی از اثر را با کاغذ مخصوص بازسازی می‌کنیم.

این کارشناس مرمت نسخ خطی درباره انواع آسیب‌های اسناد و نسخ خطی توضیح داد: این آسیب‌ها چند دسته هستند؛ آسیب‌های فیزیکی- مکانیکی که در اثر دسترسی زیاد و یا تجلید نادرست ایجاد می‌شود، آسیب‌های شیمیایی مثل رنگ‌هایی که سبب خوردگی کاغذ می‌شوند، مرکب‌هایی که به مرور زمان خوردگی ایجاد می‌کنند و زرد‌شدگی در اثر نورپردازی نامناسب، اسیدی شدن که بیشتر در آثاری که خیلی قدیمی هستند دیده می‌شود. همچنین آسیب‌های بیولوژیک که کمتر در نسخ خطی دیده می‌شود ولی به هر حال باکتری‌ها، قارچ‌ها، حشرات تغییراتی در آثار ایجاد می‌کنند. اما بدون شک بدترین نوع آسیب اسناد، آسیب‌های انسانی است.

وی همچنین در پاسخ به سوالی درباره میزان مجاز مرمت و دخل و تصرف در متون اسناد و نسخ خطی توضیح داد: ما در این بخش تنها به احیاء و مرمت کاغذ می‌پردازیم و به دلیل اینکه نسخه‌های خطی به عنوان سند در دادگاه و مراجع قضایی استفاده می‌شود، ما به هیچ‌وجه در متن این اسناد دخل و تصرف نمی‌کنیم. حتی اگر بتوانیم بخش‌های آسیب دیده از متن را حدس بزنیم، در مرمت حق نداریم که آن متن را تکمیل کنیم.

به گفته کارشناسان مرمت کار ترمیم یک برگ سند، بسته به نوع آسیب‌دیدگی آن، از یک تا سه روز زمان می‌برد. اما پس از اینکه اسناد و نسخه‌های خطی با طی کردن این مراحل به وضعیتی ثابت و قابل نگهداری رسیدند، کار انتقال آنها به مخازن آرشیو ملی در طبقه منفی سوم این ساختمان انجام می‌شود.



وجود 200 میلیون سند در تالارهای هجده‌گانه مخزن
این بخش تحت نظارت‌های شدید ایمنی به لحاظ رطوبت، حریق، دما و سرقت قرار دارد و ما برای ورود به این فضای ایزوله باید از کفش‌های مخصوص استفاده کنیم. در این مکان درجه  حرارت 22 درجه و رطوبت بین 50 تا 55 درجه است. هیچ گونه فاضلابی در مخزن وجود ندارد و سیستم تهویه هوا و سیستم بازیابی متناسب با شرایطی طراحی شده برای جلوگیری از آسیب رسیدن به اسناد پیش بینی شده.

عباس فاتحی درباره بخش مخزن گفت: مخزن آرشیو ملی ایران در 18 تالار مجزا با استاندارهای خاص خود، از بیش از 200 میلیون سند نگهداری و حفاظت می‌کند. قسمت عمده‌ای از اطلاعات علمی، تاریخی ما از گذشته، مدیون نگهداری و حفظ این نسخ است و دقیقاً همین نکته است که اهمیت نگهداری و حفظ آنها را نمایان می‌کند.

وی قدیمی‌ترین سند موجود در مخزن آرشیو ملی را مربوط به سال 726 هجری قمری و دولت آق قویونلوها و ارزشمندترین سند را نقشه آب زاینده رود که توسط شخص شیخ بهایی به طول ۱۵ متر آماده شده بود عنوان می‌کند که البته به دلیل نگهداری در شرایط ویژه امکان بازدید از آنها فراهم نشد. اما فاتحی طوماری 7 متری مربوط به حکمی به زبان عربی از سوی حکومت عثمانی به حاکم تبریز را در تالار «بیوتات» مخزن به ما نشان می‌دهد؛ این طومار مربوط به دوره‌ای بوده که تبریز توسط حاکم عثمانی اداره می‌شد که در ادامه با لشکر کشی شاه عباس صفوی، باز پس‌گرفته می‌شود.



مدیر کل اطلاع رسانی و ارتباطات مخزن آرشیو ملی درباره تالار بیوتات توضیح داد: این تالار مربوط به نگهداری اسناد مربوط به دوران قاجار و پیش از آن است که شامل 991 آلبوم و 150 هزار سند می‌شود که به بخش «بیوتات» معروف شده است. اسناد این مخزن شامل فرامین، خراج و مالیات، هزینه‌های دستگاه‌ها ی دولتی، عقد‌نامه‌ها، وقف‌نامه‌ها و حاکمیت شیخ‌ها در یک منطقه است.

وجود چهار هزار و 400 قطعه تمبر از دوران احمدشاه تا کنون
تالار تمبر مخزن، چهار هزار و 400 قطعه تمبر برش نخورده را در خود نگهداری می‌کند. از تمبر ویژه هزاره فارابی و هفتصدمین سالروز سعدی گرفته تا تمبر ویژه ازدواج محمدرضا پهلوی با ثریا. تمبرهای اهدایی از وزارت اقتصاد و امور دارایی که سال 90 به مخزن آرشیو اهدا شده و تمبرهای مربوط به اسناد فرش در سال 1322 و فرش‌هایی که از نقشه کرمان برخوردار بودند از دیگر منابع تالار تمبر بودند که البته اکثر آنها متعلق به دوره پهلوی هستند.

در تالار تابلوهای نقاشی نیز تصاویری از نقشه تهران در دوره ناصری، نقاشی‌هایی با قدمت بسیار درباره تعلق خلیج‌فارس به ایران، اثر روبان دوزی پروین اعتصامی و همچنین نقاشی مربوط به چهره خانم باشی آخرین همسر ناصرالدین شاه و همچنین سردار الممالک، حاکم کاشان به چشم می‌خورد.

یکی از بخش‌های مهم این مجموعه که همواره مراجعه کنندگان خاص خود را دارد، تالار پژوهش است که در واقع وظیفه راهنمایی برای چگونگی دسترسی به اسناد را برعهده دارد. در این بخش، تمامی اطلاعات مربوط به آثار وارد و ثبت شده، بر این اساس امکان جستجو و دریافت فایل دیجیتال اسناد را برای پژوهشگران فراهم می‌کند و چنانچه سندی هنوز به صورت دیجیتال در دسترس نباشد مراجعه کننده می‌تواند درخواست آماده سازی اسکن را بدهد.

معمولاً کار اسکن کردن و دیجیتال‌سازی اسناد درخواست شده که البته بر اساس قوانین و ضوابطی خاص در اختیار متقاضی قرار می‌گیرد، بین 10 تا 15 روز زمان می‌برد. این بخش بسیار مورد توجه پژوهشگران کشورهای خارجی است، چراکه معمولاً در مخزن آرشیو به دنبال اسناد مرتبط به کشور خود هستند. مثلاً انگلستان یا حتی هند تقریباً بیشتر مدارکی را درخواست می‌کنند که به نوعی به حضور آن‌ها در ایران بازمی‌گردد.