ملاصدرا، فیلسوف بنیانگذار حکمت متعالیه، فیض کاشانی، سیدمیرزا حسینی طباطبایی نائینی و ملامحمدتقی‌بن مقصود علی مجلسی و محقق سبزواری از جمله شاگردان این فقیه بزرگ محسوب می‌شوند.
غلامرضا جمشیدنژاد اول، پژوهشگر تاریخ تمدن اسلامی و مصحح در گفت‌و‌گو با ایبنا، به جایگاه شیخ بهایی در شاخه‌های فلسفه اسلامی و رساله‌های وی پرداخت و آنها را بستر مناسبی برای تالیفات مدرن در فلسفه دانست.
شیخ بهایی و علوم عقلی و نقلی
جمشیدنژاد اول گفت: شیخ بهایی در حقیقت آخرین شخصیت اسلامی در علوم عقلی و نقلی ماست. وی فیلسوف و فقیهی جامع‌الاطراف و البته در زمینه علوم پایه نیز دارای تبحر بود که در این زمینه رساله‌هایی از وی به یادگار مانده است. بهایی از جمله حکیمانی است که در زمینه‌هایی مانند اصول، فقه، حدیث و فلسفه اسلامی رساله‌هایی را نگاشته که برخی از آنها از سوی شارحان شرح شده و برخی دیگر همچنان مغفول مانده است.
این پژوهشگر حوزه تمدن اسلامی در بیان تبحر شیخ بهایی در رشته «اصول» اظهار کرد: شیخ بهایی کتابی در این رشته دارد که اهل فضل و فلسفه آن را با عنوان «الزبدة الاصول» می‌شناسند این رساله که هم‌اکنون به شکل نسخه خطی موجود است از سوی شاگرد شیخ بهایی نوشته شده، البته باید بگویم این کتاب همچنان ناشناخته مانده و کمتر مصحح و شارحی دست به تصحیح و شرح این کتاب زده است. «الزبدة الاصول» کتاب فشرده‌ای است که شامل مسایل علم اصول و مبانی فقه دینی است.
جمشیدنژاد اول با اشاره به برخی مباحث پراکنده فقهی از سوی شیخ بهایی در زمینه «فقه» عنوان کرد: ایشان در زمینه «فقه» کتاب جالبی دارد که با عنوان «جامع عباسی» شناخته می‌شود. این کتاب به وسیله پژوهشگران تصحیح شده و چاپ‌های متعددی از آن نیز منتشر شده است.
«اجازه نامه حدیث» نزد شیخ بهایی
صاحب مقاله «فارابی در میان افلاطون و فلوطین» با اشاره به اینکه شیخ بهایی جزو «رجال حدیثی» به‌شمار می‌رود، گفت: رجال حدیث به این معنا است که استادانی که به شاگردان خود حدیث می‌آموزند در مرتبه‌ای از تدریس اگر متوجه شوند که شاگردشان می‌تواند حدیث درست را از حدیث نادرست تشخیص بدهد به وی «اجازه نامه حدیث» می‌دهد. با این مقدمه باید بگویم بنده نیز اجازه نامه حدیث خود را از علامه سمنانی دریافت کردم به عبارت دیگر در سلسله اتصال اجازه نامه حدیثی من و حضرت شیخ بهایی در یک ردیف قرار داریم به عبارتی ایشان جز استادان ما محسوب می‌شوند.
جشمید‌نژاد اول با بیان اینکه کتاب «الموجز فی درایة الحدیث» از جمله کتاب‌های مهم شیخ بهایی در زمینه نقل حدیث است، گفت: در اینجا معنای «درایه» همان قدرت تشخیص حدیث درست از غلط است که استادان اجازه نقل آن را می‌دهند. این اثر سال‌های گذشته از سوی موسسه «وعظ و خطابه» دانشکده معقول و منقول (دانشکده الهیات فعلی) منتشر شده است.
این پژوهشگر تاریخ تمدن اسلامی ادامه داد: هم‌اکنون نسخه‌های این کتاب در بازار موجود نیست اما باید بگویم مراجعه مجدد پژوهشگران به این کتاب و تصحیح دوباره آن می‌تواند برای خوانندگان و علاقه‌مندان فضای جدیدی برای درک نوشته‌های بهایی در آن زمان باشد.
این محقق با تاکید بر اینکه رسائل شیخ بهایی بسترساز تالیف آثار فلسفه اسلامی در دوره معاصر است، گفت: شیخ بهایی جامع‌ترین و آخرین عالم علوم اسلامی است. رساله‌های فشرده‌ای دارد که می‌توان به برخی از آنها در صرف و نحو عربی مانند کتاب «الصمدیه» که آن را برای برادر خود عبدالصمد تالیف کرد نام برد. این کتاب از زمان حیات شیخ بهایی تاکنون در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود.
مولف «سرچشمه‌های جامعه‌شناسی» با اشاره به برخی دیگر از مهارت‌های شیخ بهایی در حوزه‌هایی مانند طنز و شعر گفت: برخی از آثار شیخ بهایی از سوی مرحوم استاد سعید نفیسی تصحیح و منتشر شده است. شیخ بهایی یکی از پیشروان «تقریب بین مذاهب» بود. وی با سفر به پایتخت‌های گوناگون مانند دولت عثمانی و مجالست با بزرگان مذاهب مختلف سعی در نزدیک کردن ادیان به یکدیگر داشت.
جمشیدنژاد اول ادامه داد: «رسالة فی علل تظاریس الارض» از جمله رساله‌های وی در فلسفه علم است که بعد از رساله معروف کندی از سوی وی نوشته شده است. رساله «خلاصه الحساب» از دیگر رساله‌ها وی در زمینه ریاضیات اسلامی است که در جهان اسلام از هند تا مصر را تحت تاثیر خود قرار داد و بزرگان بسیاری در دوره‌های مختلف شروح گوناگونی بر آن نوشتند. این رساله از زمان حیات شیخ بهایی به وسیله شاگردان مختلف‌شان نوشته و سعدالدین کاظمینی از جمله شاگردان شیخ بهایی بر آن شرحی نوشت. این رساله هم‌اکنون نیز در حوزه علمیه قم و مشهد تدریس می‌شود.
مروری بر برخی کتاب‌های شیخ بهایی
جامع عباسی
شاخص‌ترین اثر شیخ است در فقه و به زبان فارسی که این خود ابتکاری نو در نگارش متون فقهی به شمار می‌رفت تا آن‌جا که برخی از صاحب نظران از آن به عنوان اولین دوره فقه فارسی غیر استدلالی که به صورت رساله عملیه نوشته شده است یاد می‌کنند، این کتاب از یک مقدمه و بیست باب (از طهارت تا دیات) تشکیل شده است.
الزبده فی الاصول
مهم‌ترین اثر شیخ است در اصول. تاریخ نگارش آن یعنی سال ۱۰۱۸ ق و به قولی در سال ۱۰۰۵ ق، حکایت از اهمیت آن دارد، زیرا اوایل قرن یازدهم، عصر سیطره اخباریان در حوزه فقه و اصول شیعی بوده است.
اربعین
تألیف «اربعین» از سوی محدثان و عالمان شیعی بر اساس حدیث معروفی است که از پیامبر اسلام نقل شده است. شیخ بهایی نیز به پیروی از این سنت معمول، به تألیف اربعین حدیث پرداخت، با این امتیاز که شرح کافی و جامع درباره احادیث یاد شده دارد و در مجموع، از بهترین و معروف‌ترین اربعین‌هاست. این اثر بعد از مثنوی سوانح حجاز، تنها اثری است که شیخ در آن به مباحث سیاسی پرداخته است، مؤلف در شرح حدیث پانزدهم (که درباره حرمت اعانت ظالمان و گرایش قلبی به آنها وارد شده است) به تفصیل دیدگاه‌های خود را مطرح کرده است.
شیخ درباره این موضوع به طور صریح و شفاف سخن گفته است، از این رو می‌توان دیدگاه و عقیده باطنی او در مورد رفتار با حاکم جور، و نیز علل و عوامل همکاری علما با شاهان صفوی را به دست آورد، همچنین وی در این اثر به بحث از امر به معروف و نهی از منکر، شرایط و مراحل آن پرداخته است.
صمدیه
کتاب «صمدیه» نوشته شیخ بهایی برای برادر خود «عبدالصمد» است. این کتاب در باب علم نحو است. شیخ بهایی در این نوشتار در مورد علم نحو و کلمه و کلام به تفضیل مطالب خود را بیان کرده است. اخیرا این نوشتار در کتاب جامع‌المقدمات به چاپ رسیده است.
نظر شما