به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «ایرانیان ترکمن» تالیف موسی جرجانی از مجموعه «از ایران چه می‌دانم؟» به بررسی سیر تاریخی ترکمن‌ها با فرهنگ و تمدن دیرینه ایران می‌پردازد.
کتاب از چهار فصل تشکیل شده که سرفصل‌های آن عبارتند از «گستره جغرافیایی مناطق ترکمن‌نشین»، «ترکمن‌ها در تاریخ»، «جامعه و فرهنگ» و «اقتصاد و معیشت».
گلستان؛ مهمترین قلمرو ترکمن‌نشین در ایران
در «پیش‌سخن» کتاب درباره هدف این اثر آمده است: «با توجه به اهمیت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی ترکمن‌ها در گستره فرهنگی شمال ایران، این کتاب بر آن است تا نگاهی جامع به پیوند جغرافیا، جامعه و فرهنگ، اقتصاد و سیر تاریخی ترکمن‌ها با فرهنگ و تمدن دیرینه ایران داشته باشد.» (ص 7)
فصل نخست با نام «گستره جغرافیایی مناطق ترکمن‌نشین» درباره نام استان گلستان می‌خوانیم: «ترکمن‌ها در بخش‌های متعددی از شمال و شمال شرقی استان گلستان، به‌ویژه در شهرهای گنبد، ترکمن صحرا، بندرگز و روستاهای متعددی از این استان حضور دارند و به تعبیری مهمترین قلمرو ترکمن‌نشین در ایران، استان گلستان است. این استان با مساحتی بالغ بر 20380 کیلومتر مربع، 33/1 درصد از مساحت ایران را به خود اختصاص داده و از این حیث نوزدهمین استان کشور است (گلستان سرزمین طلای سفید، 1379، ص 3) استان گلستان را به اعتبار پارکی به همین نام گلستان نامیده‌اند و نام‌های تاریخی آن ورکانه، هیرکانی، گرگان، جرجان و دیگر نام‌های در پیوند با گرگان بوده است.» (ص 9)
در همین قسمت با اشاره به طوایف ترکمن آمده است: «پیش‌تر ترکمن‌ها در قالب گروه‌های طایفه‌ای در نقاط مختلف کشور ساکن هستند. درباره بزرگی و اهمیت این طوایف دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد که حاصل پژوهش انسان‌شناسی است. امروزه، 8 طایفه بزرگ از طوایف بیست و چهارگانه قدیم ترکمن باقی مانده‌اند که به‌طور پراکنده در کشورهای ایران، افغانستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، ترکیه، چین، عراق، سوریه و دیگر کشورهای جهان ساکن هستند. از آن طوایف، سه طایفه بزرگ شامل یُموت، گوگلان، تکه و چند طایفه کوچک مانند سالور، ساریق، اَرساری و نُخور در ایران زندگی می‌کنند.» (ص 14)
انتقام سختی که چنگیز از ترکمن‌ها گرفت
«ترکمن‌ها در تاریخ» عنوان فصل دوم کتاب است، مولف درباره اقوام ترکمن می‌نویسد: «ترکمن در برخی لغت‌نامه‌ها به معنی ترک مانند آمده است. ترکمان‌ها طایفه‌ای از ترکان هستند که از گرگان و استرآباد، تا خوارزم، بلخ، بخارا، سمرقند و سرخس سکونت دارند، شیوه زندگی آنها چادرنشینی است و شامل چند طایفه هستند. عبدالرحمان تنگلی، پژوهشگر علوم دینی و فرهنگی ترکمن، واژه ترکمن را ترک‌ایمان تعریف می‌کند و معتقد است که ترکمن‌ها اولین گروه از اقوام ترک آسیای مرکزی بودند که اسلام آوردند (1383، ص 25) ابوریحان بیرونی نیز واژه ترکمان را برای ترکانی به‌کار می‌برد که مسلمان شده بودند.» (ص 23)
در مرور نقش و حضور ترکمن‌ها در تاریخ می‌خوانیم: «نخستین باری که از نقش‌آفرینی ترکمانان پس از حمله مغول به ایران سخن به میان می‌آید، مقاومت آنان در برابر سپاه چنگیز است. در نخستین برخورد سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه با مغولان، ترکمن‌های سپاه خوارزمشاه بر نیروهای مغول تاختند و آنان را منهدم کردند (یان، 1356، ص 257) افزون بر این، ترکمانان در برابر نیروهای مهاجم چنگیز تا حد توان مقاومت کردند و در برخی نقاط سرداران چنگیز را شکست دادند (گروسه، 1353، ص 398) از همین رو، تولی پسر چنگیزخان پس از تصرف مرو انتقام سختی از ترکمانان گرفت و آنان را از دم تیغ گذراند.» (ص 31)
در صفحات پایانی همین قسمت با اشاره به وضعیت ترکمن‌ها در دوره پهلوی نخست آمده است: «در دوره حکومت رضاشاه (1304 تا 1320ش) تلاش بسیاری برای تمرکز سیاسی و اسکان عشایر صورت گرفت؛ امری که معمولا با شدت عمل بسیاری انجام می‌شد. در آغاز کار رضاشاه که امان‌الله اردلان حاکم استرآباد بود سرلشکر زاهدی، فرمانده تیپ شمال که مرکز آن در رشت بود، مأمور سرکوبی ترکمن‌های شورشی شد و به‌شدت با آنان برخورد کرد. (گلی، 1366، ص 184)» (ص 45)
قابوس گنبد، تنها مرکز نشر کتاب‌های فرهنگی ترکمن
«جامعه و فرهنگ» در فصل سوم کتاب گنجانده شده که درباره رسوم و آئین‌های ازدواج می‌خوانیم: «در میان ترکمن‌ها ازدواج و تشکیل خانواده‌ها طی شش مرحله آیین صورت می‌گیرد که عبارتند از خبر آتماق (خبرگیری)، رخصت آلماق (اجازه و تأیید گرفتن) مال کسشمک (تعیین میزان مهریه)، دوز دادشماق (شیرینی‌خوران، یا پیوند وفاداری با خوردن نان و نمک)، گنگش توی (مشورت عمومی برای عروسی)، گلین آلماق (مراسم آوردن عروس) (جرجانی، 1380، ص 42ـ43). امروزه تمام مراحل ازدواج که در گذشته یک هفته تا یک ماه طول می‌کشید، در یک یا دو روز انجام می‌شود.» (ص 52)
در صفحاتی از این قسمت با اشاره به شیرینی‌های ترکمن آمده است: «زنان ترکمن، علاوه بر پختن نان روزانه خود که به آن «تامدیر چورک»، یعنی نان تنوری می‌گویند، در مناسبت‌های مختلف انواع نان و شیرینی و غذا نیز می‌پزند. این نان‌ها که در جشن‌ها و مراسم گوناگون تهیه می‌شوند اغلب شیرین هستند و نام‌های مختلفی مانند پشمه، اکمک، بورک، قولاق، پوسدیق، قاتلاما، چافاتی دارند.» (ص 56)
درباره نقش انتشار کتاب در شناسایی فرهنگ اقوام ترکمن می‌خوانیم: «یکی از مهمترین انتشاراتی‌های ترکمن استان گلستان شرکت انتشاراتی قابوس گنبد است که از سال 1340 انتشار کتاب به سبک مدرن و به‌طور منسجم را آغاز کرده است. یکی از کسانی که در این روند تأثیر بسزایی گذاشت، حاج مراد دردی قاضی بود. پیش از انقلاب انتشاراتی قابوس گنبد، تنها مرکز چاپ و نشر کتاب‌های دینی و فرهنگی ترکمن بود. مراد دردی قاضی توانست با پیگیری و تلاش مستمر و جدی خود ده‌ها عنوان کتاب، از جمله دیوان اشعار مختومقلی فراغی را جمع‌آوری و چاپ کند.» (ص 78)
ترکمن صحرا از مراکز مهم تولید صنایع دستی
فصل پایانی با عنوان «اقتصاد و معیشت» که جرجانی در آن به برخی صنایع دستی اشاره کرده و در رابطه با انواع آن می‌نویسد: «ترکمن صحرا از دیرباز یکی از مراکز مهم تولید صنایع دستی کشور بوده است. در حال حاضر نیز زنان هنرمند ترکمن انواع صنایع دستی زیبا را تهیه و به متقاضیان آن در بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌کنند. صنایع دستی ترکمن را می‌توان به این گروه‌ها تقسیم کرد: چت‌مه (قالی)، قاقما (گلیم)، باسمه (نمدمالی)، کشته (سوزن‌دوزی)، ایشمه، اورمه (منگوله‌بافی)، صنایع چوب و صنایع آهن.» (ص 99)
در همین قسمت درباره نقش اقوام ترکمن در بارور شدن فرهنگ ایران زمین می‌خوانیم: «بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی مناطق ترکمن‌نشین نشان می‌دهد که این مناطق از پیونددهندگان اصلی ایران و بخش مهمی از مناطق آسیای مرکزی است که بر بنیاد پیوند چندهزار ساله ایران‌زمین و محدوده فرهنگ ایرانی در آسیای مرکزی شکل گرفته است. امید است که فرهنگ عمومی در ایران با اتکا به فرهنگ‌های محلی و بومی و از آن میان در مناطق ترکمن‌نشین غنای همیشگی و روزافزون خود را بارورتر نماید و بتواند از مؤلفه‌های هویتی ترکمن‌ها در هویت ملی ایرانی بیش از پیش بهره ببرد.» (ص 109)
کتاب «ایرانیان ترکمن» تالیف موسی جرجانی در 110 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و به قیمت 7هزار تومان از سوی دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده است.
سه‌شنبه ۴ خرداد ۱۳۹۵ - ۱۱:۳۷
نظر شما