به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست «معرفی پژوهشی درباره نوروز در ادب عربی» سه‌شنبه 17 آذر 1394 با حضور دکتر سیمون کریستو فورتی، ایرانشناس ایتالیایی و فرید قاسم‌لو، پژوهشگر و عضو هیات‌علمی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در سرای کتاب موسسه خانه کتاب برگزار شد.

کریستو فورتی در این نشست که به ارایه گزارشی از دستاوردهای پژوهشی در زمینه نوروز در ادب عربی اختصاص داشت، گفت: این پژوهش را سال 2012 میلادی (1391 هجری شمسی) با همکاری یکی از دانشجویانم در دانشگاه «ونیز» و با بودجه 500‌ هزار یورویی، طی دو سال انجام داده‌ام که نتیجه آن در کتابی با 210 صفحه توسط یک ناشر فلورانسی منتشر می‌شود.

وی با اشاره به این‌که نام «نوروز» در ادبیات فارسی به روز اول سال در ایران اطلاق می‌شود، گفت: ما به دلیل کمبود مطالعات در این حوزه این پروژه را تعریف و فهرستی از منابع ادب عربی درباره نوروز در دوره عباسی را در قالب این پژوهش گردآوری کرده‌‌ایم.

وجود آیین مردمی نوروز در خلافت عباسی
این پژوهشگر دانشگاه «ونیز» ادامه داد: گاه‌شماری ایرانی در سال‌های اخیر پیشرفت بزرگی داشته است اما ادبیات عربی کهن به «نوروز» فقط در چند کتاب و مقاله پرداخته شده است. ما بهتر دیدیم که در مرحله نخست تحقیق که به تکمیل و گردآوری منابع عربی اختصاص داشت،  فهرست کاملی از منابع عربی که واژه‌های «نوروز»، «نواریز» و دیگر واژه‌هایی نظیر این را که در مفهوم خود به این روز اشاره دارند، گردآوری کنیم.

وی ادامه داد: این کار به پژوهشگران دیگر این امکان را می‌دهد که بدانند با چه منابعی در این زمینه روبه‌رو هستند. ما برخی کلید واژه‌های مرتبط را نیز در جدولی آورده‌ایم تا پژوهشگران بتوانند به سرعت، همان چیزی را که در پی آن هستند، بیابند. مثلا اگر پژوهشگری درباره «فصل بهار در ادبیات عربی دوران عباسی» تحقیق می‌کند می‌تواند هر جایی که مولفان این عصر به فصل بهار اشاره داشته‌اند را در کتاب پیدا کند.

کریستو فورتی درباره دومین مرحله این کار پژوهشی توضیح داد: ما هنوز در ابتدای نتیجه‌گیری این کار پژوهشی هستیم اما مطمئن هستیم که نوروز اهمیت بسیاری در دوره عباسی به ویژه در بین درباریان داشت و این نکته بسیار مهم است. پژوهشگران معاصری که درباره نوروز در دوران قدیم مطالعه می‌کنند، فقط به نوروز در دوره ساسانی اشاره دارند. من با این پژوهشگران هم‌نظر نیستم و فکر می‌کنم مولفانی که در دوران عباسی می‌نوشتند، با آن‌که توجه به زمان خودشان داشته‌اند، دیدگاه مورخانه به موضوع و قصد نوشتن تاریخ ساسانی را نداشته‌اند بلکه می‌خواستند از خلفای عباسی به عنوان «ملک عجم» یاد کنند و از این منظر، ما دستاورد مهمی داشته‌ایم.

وی ادامه داد: این منابع عربی که جمع‌آوری کرده‌ایم به آسانی نشان می‌دهد که در کنار آیین درباری آیین مردمی هم درباره نوروز در دوران عباسی وجود داشت. آیین‌هایی که اکنون دیگر اجرا نمی‌شود. در شهر‌های بغداد و موصل نوروز برپا می‌شد و حتی آیین‌های ویژه‌ای مثل نمایشی تئاترگونه و فکاهی درباره نوروز داشتند. این از نظر تاریخ اجتماعی دوره عباسی بسیار مهم است و هنوز تحقیقات اندکی در این باره صورت گرفته است.

انتشار پژوهش به زبان انگلیسی
کریستو فورتی تاکید کرد: ما سعی کردیم فقط تمام منابع ادبی را درباره نوروز که در دوران خلافت عباسی نوشته شده، جست‌وجو و استفاده کنیم اما شاید باز هم منابعی از قلم افتاده باشد. در مجموع از  آثار 57 مولف عربی‌نویس بهره گرفته‌ایم. برخی نویسندگان چند اثر داشته‌اند. بنابراین حدودا 90 جلد کتاب بررسی شده‌اند. ما فقط منابع فقهی را در این باره کنار گذاشته‌ایم.

وی یادآور شد: این پژوهش به زبان انگلیسی در قالب کتاب منتشر می‌شود تا افراد غیر ایتالیایی هم بتوانند از آن استفاده کنند. معتقدم که این پروژه به پیشرفت تحقیقات در زمینه گاه‌شماری کمک کرده است و ما اکنون می‌توانیم مطمئن باشیم که نوروز در دوران حکومت خلافت عباسی افزون بر آیین درباری، آیین مردمی نیز رواج داشته است.

به گفته این ایرانشناس ایتالیایی کتاب «پژوهشی درباره نوروز در ادب عربی» تا ژانویه 2016 چاپ خواهد شد. محققان این اثر نگاه اقتصادی به آن نداشته‌اند. بنابراین، پس از چاپ کاغذی، این پژوهش تحت وب هم منتشر خواهد شد تا همه بتوانند به راحتی از آن استفاده کنند.

کریستو فورتی در پاسخ به این پرسش یکی از حاضران که آیا تمایلی برای انتشار ترجمه فارسی اثر هم وجود دارد، از این پیشنهاد استقبال کرد و گفت: ترجمه کار دشواری است و امیدوارم بتوانیم با همکاری پژوهشگری که در ایران بر این موضوع کار کرده است، نسخه فارسی این اثر را هم منتشر کنیم.

 سایه سنگین نوروز و پژوهشی آموزنده
قاسملو نیز طی سخنانی با بیان این‌که پژوهش نوروز در ادب عربی از نظر گاه‌شماری می‌تواند مفید و آموزنده باشد، به سخن یکی از بزرگان که «پشت هر تقویم شمسی یک تقویم قمری نهفته است» اشاره کرد و گفت: در ایران از نوعی گاه‌شماری شمسی بهره می‌بریم که در نوع خود یکی از زیباترین و دقیق‌ترین گاه‌شمارهای شمسی است.

این پژوهشگر یادآور شد: نوروز عامل بسیار مهمی در گاه‌شماری شمسی است و گرچه پدیده‌ای نجومی محسوب می‌شود، نقش مهمی در زندگی ایرانیان از نظر اسطوره‌ای، رفتارشناسی و اجتماعی دارد. با آن‌که ممکن است «نوروز» در قرونی به عنوان عامل گاه‌شماری وجود نداشته باشد اما از نام «نوروز» به عنوان «زمانی نو» در گاه‌شماری‌های ایرانیان در دوره هخامنشی یاد شده است.

قاسملو ادامه داد: شروع نوروز و رخ دادن یک پدیده نجومی، عامل بسیار مهمی برای تقویم‌های ایرانی است و ما این اهمیت را بر اساس منابع گاه‌شماری در پیش و پس از اسلام هم می‌توانیم ببینیم. بنابراین، وقتی می‌خواهیم از زاویه کارشناس درباره ایران صحبت کنیم، هرگاه صحبت از گاه‌شماری می‌کنیم، لاجرم درباره نوروز هم سخن به میان می‌آید.

این عضو هیات علمی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی با اشاره به برخی اسناد که نشان می‌دهد در تقویم‌های رایج ایرانی از نوروز به عنوان عامل گاه‌شماری یاد نشده است، گفت: سایه نوروز همواره در طول تاریخ بر سر گاه‌شماری ایران سنگین بوده است. با آن‌که در سه قرن نخست هجری تقویم مورد استفاده در ایران هجری قمری بود و به طور رسمی در آن نوروز نقشی نداشته است، آرام، آرام از نخستین سال‌های قرن دوم این موضوع که نوروز چگونه می‌تواند در گاه‌شماری‌های کشوری با موقعیت کشاورزی طراحی شود، دیده می‌شود.
 
وی ادامه داد: در قرن پنجم زمینه گاه‌شماری جلالی نوروز به عنوان یکی از ارکان گاه‌شماری مورد توجه قرار گرفت و این پیوستگی موضوعی بین نوروز و گاه‌شماری ایران تا امروز هم ادامه دارد و برای ما قابل درک است. همچنین «نوروز» در گاه‌شماری قاجاری که ابتدای قرن هشتم توسط مغول‌ها طراحی شده بود نیز مطرح شده است. از قرن دهم، گاه‌شماری رایج ایران به هجری قمری تبدیل شد و حد فاصل رواج گاه‌شماری قاجاری تا پایان دوره صفوی نشان دهنده این است که با آن‌که «نوروز» به عنوان یک رکن گاه‌شماری دیده نمی‌شد اما همواره در زندگی مردم حضور داشت. می‌توان با تکیه بر بعضی  روایت‌های عربی چنین نتیجه گرفت که نوروز پا از مرزهای ایران فراتر گذاشته است.

قاسملو با بیان این‌که به «نوروز» به عنوان عامل مهم گاه‌شماری و زندگی اجتماعی می‌نگریم، گفت: افزون بر این، تاثیر نوروز در بیرون از مرزهای ایران را نیز مورد توجه داریم و می‌خواهیم وارد عرصه ادبی تازه‌ای شویم. نوروز در زبان عربی آن قدر جایگاه مهمی داشته که بعضی از مهم‌ترین مشاهیر و مولفان عرب بخشی از کتاب خود را به نوروز اختصاص داده‌اند.

حاشیه‌ها:
در خلال برنامه، لیوان پر از آب یکی از حاضران روی میز ریخت و کریستو فورتی آن را نشانه خوبی در فرهنگ ایتالیایی دانست.

یکی دیگر از حاضران پرسید: آیا مقاله‌های دکتر «محمد محمدی ملایری»  که به زبان عربی درباره نوروز نوشته است، برای شما «مشت‌ پر کن» بوده است؟ که کریستو فورتی از این اصطلاح استقبال کرد و معنای آن را جویا شد و گفت: این اصطلاح را قبلا نشنیده بودم و برایم جالب بود. قطعا هر چیزی که محقق ایرانی درباره فرهنگ ایرانی بنویسد «مشت پر کن» است.