به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) بی‌شک کتابسازی مساله‌ای است که جامعه نشر ایران را با خود درگیر کرده است؛ معنی این واژه چیست؟ برخی آن را معادل سرقت ادبی یا انتحال دانسته‌اند اما به نظر می‌رسد این تعریف با تمام جامعیت آن، تعریفی سطحی است و تمام کتابسازی‌ها را شامل نمی‌شود.
فرایندی که کتابسازی در کشور ما طی می‌کند، بسته به نوع موضوع، شگرد‌ها و شیوه‌های گوناگونی را در برمی‌گیرد. سهم بسیاری از کتابسازی‌هایی که در حوزه آثار دفاع مقدس با آن مواجه‌ایم، چاپ بخش‌هایی از زندگینامههای منتشر شده درباره شهیدان و ایثارگران هشت سال دفاع مقدس، در قالب کتابی جداگانه با نام نویسنده‌ای دیگر است. علاوه بر این، برخی کتابسازان حوزه دفاع مقدس تلفیقی از زندگی‌نامه‌ها، خاطرات و مصاحبه‌ها را بدون ارائه منبع، به نام خود منتشر می‌کنند.
از سوی دیگر، شاید بتوان ثبت تاریخ شفاهی‌ها و زندگی نامه‌های متعدد از یک شخصیت بیآنکه تفاوت چندانی در نوع پرداخت به آن موضوع وجود داشته باشد و گردآوری مصاحبه‌های متعدد با فرماندهان خاص دوران دفاع مقدس از نشریات و انتشار آن در قالب یک کتاب به نام «نویسنده» و نه «گردآورنده»ای که هیچ نقشی جز تدوین آن مصاحبه‌ها نداشته است را هم از دیگر شیوه‌های کتابسازی در حوزه دفاع مقدس به‌شمار آورد.
با این حال، همان‌طور که هنوز تعریفی از کتابسازی ارائه نشده است، کتابسازی در حوزه دفاع مقدس هم تعریف دقیق و کاملی ندارد و برخی نویسندگان و ناشران به دلیل آن‌چه ضرورت نشر فرهنگ دفاع مقدس می‌‌دانند، بر انتشار چنین آثاری اصرار می‌ورزند!
ایبنا در گفتوگوهایی با نویسندگان و ناشران درباره این مساله در حوزه دفاع مقدس گفتوگوهایی را انجام داد که در گزارش پایانی به نتیجه‌گیری دیدگاه‌های مختلف از کارشناسان این حوزه پرداخته‌ایم.
فقط به منابع تاریخ شفاهی اکتفا نکنیم
نصر‌ت‌‌الله محمود‌زاده کتابسازی را «مونتاژ کتاب» تعریف می‌کند و میگوید: تعریف ساده کتابسازی این است که بیآنکه کوششی برای خلق محتوا کنیم، اثری را در گردونه نشر قرار دهیم. نویسنده در حوزه دفاع مقدس نباید و نمی‌تواند تاریخ را عوض کند اگر نویسنده‌ای برخلاف واقعیت‌های موجود بنویسد، کتابسازی است.
وی با بیان این‌که بهره‌گیری از این اسناد به هیچ وجه کتابسازی محسوب نمی‌شود، تاکید می‌کند: نویسنده اگر قرار است زندگینامه داستانی از یک شهید بنویسد، نباید فقط به منابع تاریخ شفاهی و آثار منتشر شده دیگر درباره آن شهید اکتفا کند. تحقیقات میدانی، لازمه کار یک زندگینامه‌نویس داستانی است. نمی‌توان در مدت کوتاهی چنین اثری خلق کرد و نویسنده باید سال‌ها زمان بگذارد.
این داور کتاب سال دفاع مقدس معتقد است: جشنواره‌ها می‌توانند با ارائه شاخصه‌هایی به سلیقه نویسندگان آثار و مخاطبان آن‌ها سمت و سو دهند و از سوی دیگر نویسندگان با موضوع‌های آثار و سوژه‌های داستانی متفاوت آشنا می‌شوند. این امر آن‌ها را از خلق آثار تکراری بازمی‌دارد.
اگر داوران جشنواره‌ها مسلط باشند
مجید مختاری، از داوران گروه نقد و پژوهش تاریخی شانزدهیمن جایزه کتاب سال دفاع مقدس کتابسازان را عده‌ای کلاهبردار و شیاد می‌داند که از آثار پژوهشی و نگارشی دیگر نویسندگان و پژوهشگران سوء استفاده و آن‌ها را به نام خود ثبت می‌کنند.
وی با اشاره به تسلط خود بر تاریخ جنگ ایران و عراق، می‌افزاید: معمولا در حوزه‌های نقد و پژوهش تاریخی دفاع مقدس، کتابسازان به سطوح بالای نیروهای مسلح وصل هستند و متاسفانه امکان برخورد با آن‌ها وجود ندارد. اگر داوران جشنواره‌ها افرادی مسلط در رشته خود باشند، به یقین این گونه کلاهبرداری‌های فرهنگی خود را نشان خواهد داد. بسیاری از کارهایی که اکنون با نام تاریخ شفاهی انجام می‌شود، مصداق کتابسازی است.
سرقت ادبی بسیار در حوزه دفاع مقدس
کورش علیانی، از داوران جایزه‌های ربع قرن کتاب دفاع مقدس و شانزدهمین جایزه کتاب سال دفاع مقدس میگوید: مردم معمولا اصطلاح کتابسازی را به دو شکل به کار می‌برند؛ اغلب به معنی تقلب در پدید آوردن کتاب، و البته گاهی هم به معنی مراحل فنی آماده‌سازی کتاب از متن تا صحافی. تجربه نویسندگی و دبیری مجموعه در نگارش کتاب‌های مختلف من میگوید در حوزه دفاع مقدس هم سرقت ادبی بسیار زیاد است.
وی درباره دلایل رواج این پدیده در حوزه دفاع مقدس توضیح می‌دهد: یکی از مهم‌ترین دلایل هم این است که به ما برای درست رفتار کردن با محصولات فرهنگی آموزش نداده‌اند. نمی‌دانیم بی‌اجازه برداشتن متن کتاب یک نفر دیگر دزدی است. فکر می‌کنیم اگر متن خوبی است و ما دوستش داشته‌ایم، پس لابد حق داریم هر طور و هر جا دلمان خواست منتشرش کنیم.
علیانی تاکید می‌کند: حوزه دفاع مقدس در برابر آفت کتابسازی، دزدی و انتحال همان قدر آسیب‌پذیر است که حوزه‌های دیگر. و نه راه حل مجزایی برایش داریم و نه نیازی به راه حل مجزا دارد. اما در کل چه باید کرد؟ باید قبول کنیم که در زندگی اجتماعی همیشه خطا و خطاکار هم هست و جدی‌ترین بازدارنده‌ها بازدارنده‌های حقوقی و قانونی هستند. احتمالا اخلاق و رفتار انسانی چیزهای خوبی هستند، اما تضمین ندارند. تنها چیزی که تا حدی تضمینی است قانون است.
کتابسازی و دست‌اندازی به بن‌مایه‌های فرهنگ
جهانگیر خسروشاهی از نویسندگان حوزه دفاع مقدس و داوران جشنواره انتخاب کتاب دفاع مقدس در سال‌های متعدد، کتابسازی را به معنای جعل یک اثر درباره موضوعی دانست که نویسنده اطلاعات چندانی درباره آن ندارد.
وی با بیان این‌که در حوزه دفاع مقدس این کار قبیح‌تر است، میگوید: کتابسازی در حوزه دفاع مقدس یعنی دست‌اندازی به بن‌مایه‌های چنین فرهنگی و صاحبان آثار کتابسازی شده، جاعلان فرهنگ‌اند.
خسروشاهی نقش ناشران در رواج این مساله را پررنگ می‌داند و افزاید: برخی از آن‌ها پروژه‌هایی را به مناسبت‌های گوناگون در نوبت انتشار قرار می‌دهند. این کتاب‌ها بدون انجام پژوهش علمی، از سوی شوراهایی که صلاحیت ندارند، تایید و ناگهان شمار زیادی کتاب با محوریت موضوعی خاص به حوزه دفاع مقدس افزوده می‌شوند.
وی راهکار مقابله کتابسازی در حوزه دفاع مقدس را مجاری تایید کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌داند و یادآور می‌شود: باید بنیه‌های علمی مراکزی چون بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و دیگر سازمان‌ها و نهاد‌های نظامی که در عرصه نشر کتاب مشغول‌اند، با کمک معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تقویت شود. همچنین لازم است از طریق جلسه‌های نقد، نویسنده‌ای که اقدام به کتابسازی کرده است به جامعه شناسانده شود.
نامی به جای واژه کتابسازی!
کامران پارسی‌نژاد از نویسندگان و پژوهشگران ادبی که در سال‌های متعدد داوری جایزه کتاب سال دفاع مقدس را بر عهده داشته است، «کتابسازی» را واژه نا‌مناسبی برای بدون پشتوانه تحقیقی کافی تالیف شدن کتاب‌ها می‌داند و تاکید می‌کند که برای نامیدن «کتابسازی» به مفهوم سوء باید فکر کرد و واژه جایگزین مناسب‌تری برگزید.
وی با اشاره به این‌که سوژه‌های تکراری، گریبان‌گیر ادبیات داستانی ماست، می‌افزاید: لازم است که نویسندگان حوزه دفاع مقدس به مباحث روانشناسی ورود پیدا کنند. اکنون داستان‌هایی که به جنبه روانشناختی جنگ پرداخته باشند، نداریم. همین‌طور درباره فلسفه جنگ. داستان‌هایی باید نوشته شوند که بتوانند فلسفه دینی و ذهنی حضور در جنگ تحمیلی را بازگو کنند.
راهکار پارسی‌نژاد برای برون‌رفت از این مساله حمایت جدی از داوران و برگزارکنندگان جشنواره‌های کتاب دفاع مقدس است تا آثاری به جامعه معرفی شوند که شایستگی لازم را دارند.
همیشه هم بد نیست
رضا حاجی‌آبادی از ناشران حوزه دفاع مقدس بر لزوم بازتعریف واژه کتابسازی تاکید می‌کند و میگوید: می‌توان استفاده خوب هم از کتابسازی در حوزه دفاع مقدس داشت. مثلا فرض کنید که فردی بخواهد درباره شکست‌های جنگ کتابی بنویسد؛ اگر این نویسنده مطالبی را از آثار دیگر گردآوری کند، به عقیده من کتابسازی نیست. همان‌طور که کتاب «فرهنگ جبهه» کتابسازی و مولف آن هم گردآورنده نامیده نمی‌شود.
مدیر انتشارات «هزاره ققنوس» ادامه می‌دهد: برخی ناشران به دلیل اهمیت برخی موضوع‌ها در جامعه ناچار به بازتولید برخی کتاب‌ها در قالب‌های دیگر هستند؛ مثلا درباره عملیات‌های دفاع مقدس یا زندگینامه برخی شهیدان شاخص. نویسندگان بدون رجوع به منابع دست اول آثاری را خلق می‌کنند که دچار اغراق و کمبود منابع هستند. جالب است بدانیم برخی از این کتاب‌ها از آثار دست اول حوزه جنگ تحمیلی محسوب می‌شوند.
وی مهم‌ترین راهکار مقابله با پدیده کتابسازی به مفهوم سوء را جلوگیری از حمایت مستقیم دولت از هر نوع کتاب از جمله کتاب‌های حوزه دفاع مقدس می‌داند و تاکید می‌کند: بهتر است دست از حمایت برخی افراد که گویی سکه دفاع مقدس به نام آن‌ها خورده است، برداشته شود.
مگر چه اشکالی دارد؟
امیرحسین انبارداران، از ناشران و نویسندگان حوزه دفاع مقدس برخلاف تعریف‌های موجود از مفهوم کتابسازی این امر را در حوزه دفاع مقدس کاری ناپسند تلقی نمی‌کند. وی میگوید: پدیده کتابسازی در حوزه دفاع مقدس، کتاب‌های مذهبی و عقیدتی امری نامبارک نیست. وقتی اثری اطلاعات خوبی به مخاطب می‌دهد، چه اشکالی دارد که به این صورت تولید شود؟
انبارداران با تاکید بر این‌که ممیزی کتاب‌ها در این زمینه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، یادآور می‌شود: نهاد یا ناشری که متولی چاپ این کتاب‌ها است، باید معتبر باشد تا اطلاعات صحیحی به مخاطبان منتقل شود.
اغماض ممنوع است!
فخر‌الدین پزشکی، مدیر انتشارات عماد فردا، تحلیل و نظر شخصی گردآورنده در اثر را یکی از انواع کتابسازی بر می‌شمارد و میگوید: آثاری که بدون درج منبع منتشر می‌شوند و استاندار‌د‌های لازم یک کتاب را ندارند کتابسازی نامیده می‌شوند. کتابی که بدون رعایت استاندار‌های لازم شامل نویسنده توانا، تصویرگری خوب و طرح جلد مناسب در هر عرصه‌ای تولید شود، کاری شایسته نیست. موضوع دفاع مقدس هم که دیگر جای خود را دارد. به هیچ وجه نمی‌توان با اغماض در این زمینه برخورد کرد.
پزشکی معتقد است که حوزه دفاع مقدس کمتر دچار کتابسازی است و دلیل این اتهام به ناشران حوزه دفاع مقدس بیشتر به شیوه نامناسب پیاده‌سازی مصاحبه‌های تاریخ شفاهی برمی‌گردد. معمولا چارچوب‌های فنی در این زمینه رعایت نمی‌شود.
وظایف اهالی رسانه
محمد عزیزی، مدیر انتشارات «روزگار» مولفی که به جای پژوهشگری، نویسندگی و انجام کار خلاقانه، اثری را با نوشتن از روی دیگر منابع بدون اشاره به منابع و مآخد می‌نویسد، کتابساز معرفی می‌کند.
مدیر نشر «روزگار» درباره وظیفه رسانه‌ها برای مقابله با کتابسازی میگوید: این وظیفه بر اهالی رسانه و فعالان در حوزه کتاب هست که آثار خوب و بد را برای مخاطبان آشکار کنند. به قول حافظ شیرازی «خوش بود گر محک تجربه آید به میان/ تا سیه روی شود هر که در او غش باشد»
نهاد‌های موازی فرهنگی و کاری ضد فرهنگی
مهدی مهراندیش، سرویراستار انتشارات فاتحان در تعریف خود از پدیده کتابسازی آن را مساله‌ای ضد فرهنگی می‌داند و میگوید: در روند کتابسازی اساسا با پدیده‌ای به نام پژوهش و تحقیق سروکار نداریم.
وی ادامه می‌دهد: کتابسازی در حوزه دفاع مقدس امری شایع است و در حوزه زندگینامههای دفاع مقدس بیشتر با چنین مساله‌ای مواجه‌ایم. شمار زیادی از آثار منتشر شده، فاقد هر گونه ارزش ادبی، تاریخی و حتی سیاسی است. به همین دلیل می‌گویم که کتابسازی کاری ضد فرهنگی است.
مهراندیش وجود نهاد‌های موازی برای نگارش کتاب‌های دفاع مقدس را زمینه مناسب برای رواج کتابسازی در حوزه دفاع مقدس معرفی می‌کند و می‌افزاید: نبودن سنت نقد در کشور نیز به این مساله دامن زده است. این مساله‌ای است که به شیوه مدیریت ناشران بازمی‌گردد. مسئولان انتشارات باید فیلترهایی ایجاد کنند تا فقط آثاری را منتشر کنند که رویکرد صرفا خاطره‌نگاری درباره دفاع مقدس نداشته‌اند.
برخی ناشران بی‌توجه‌اند!
بنا بر اعتقاد حسن علایی، مدیر انتشارات روایت فتح، کتابسازی در واقع حاصل کم‌کاری نویسندگان در مطالعه و تحقیق است که قصد دارند در عرصه فرهنگ، کتابی را تولید کنند. با آن‌که کتابسازی منحصر در حوزه دفاع مقدس نیست اما برخی ناشران هم در این زمینه مقصر هستند و توجهی به محتوای کتاب‌ها ندارند.
وی تصریح می‌کند: فرایند کتابسازی نزدیک به فرایند تقلب است. این مساله بیش از آن‌که اقدامی فرهنگی محسوب شود، کاری سودجویانه است. ناشران می‌توانند با تشکیل کارگروه‌هایی به سادگی اثر تقلبی را از کار کتابسازی شده تشخیص دهند. وزارت ارشاد در بخش ممیزی به درستی عمل می‌کند اما مکانیزم لازم برای شناسایی آثار کتابسازی شده در حوزه دفاع مقدس را ندارد.
سازو کار نا مناسب ممیزی
محسن صادق‌نیا، مدیر انتشارات سوره سبز، کتابسازی را معادل شارلاتان‌گر‌ی علمی در حوزه کتاب‌های دفاع مقدس و بیشتر ناشی از عدم مدیریت صحیح در ناشران دولتی این حوزه می‌داند.
وی میگوید: هر چند تمامی آثار مرتبط با دفاع مقدس برای تایید محتوا به پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس، ارجاع داده می‌شوند و این پژوهشگاه به درستی می‌تواند از نشر آمار و ارقام ناصحیح و تحریفات جلوگیری کند اما ساز و کار مناسبی برای تشخیص کتابسازی ندارد. البته طرح رتبه‌بندی ناشران نیز می‌تواند از کتابسازی‌ها بکاهد.
بر اساس دیدگاه نویسندگان و ناشران حوزه دفاع مقدس، شاید کتابسازی در این حوزه ویژگی‌های خاص خودش را داشته باشد اما به نظر می‌رسد ارائه تعریفی جامع در این زمینه ضروری است زیرا تا تعریف فراگیر و قاطعی در این زمینه وجود نداشته باشد، نمی‌توان کتابساز‌ها را از ارتکاب به چنین جرمی بازداشت.
همچنین، ظاهرا قوانین ممیزی کتاب نهاد‌های ناظر بر کیفیت آثار دفاع مقدس، فقط بر ارائه نشدن آمار اشتباه تمرکز دارند. این در حالی است که پدیدآورندگان و ناشران آثار حوزه دفاع مقدس حمایت جدی‌تری را از این قوانین انتظار دارند.
یکشنبه ۲۹ شهریور ۱۳۹۴ - ۱۰:۴۵
نظر شما