دکتر ابراهیم موسی‌زاده ــ دانشیار حقوق عمومی دانشگاه تهران و نویسنده کتاب «حقوق بشر در اسلام» ــ در گفت‌و‌گو با خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با اشاره به ویژگی و پیشینه تألیف‌های اندیشمندان مسلمان در زمینه حقوق بشر اسلامی، اظهار کرد: 14 مرداد 1369 در جریان برگزاری اجلاس وزرای امور خارجه سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره «اعلامیه حقوق بشر اسلامی» به تصویب رسید و پس از آن این روز در تقویم کشورمان به نام «روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» نامگذاری شد.

ـ آقای موسی‌زاده آیا به نظر شما نویسندگان و مؤلفان مسلمان برای توجیه «اعلامیه حقوق بشر اسلامی» در مقابل «اعلامیه جهانی حقوق بشر» فعالیت‌هایی درخور داشته‌اند؟
اعلامیه حقوق بشر غربی همزمان با دهه 20 شمسی تصویب شد. بیش از هفتاد سال از این ماجرا می‌گذرد. علما و اندیشمندان اسلامی نیز از  آن دهه تا به امروز تألیف‌هایی بسیار در زمینه حقوق بشر داشته‌اند که می‌توان از آنها به عنوان پژوهش‌های انجام شده از سوی مؤلفان در این بازه زمانی نام برد.

ـ آیا این آثار توانسته‌اند رابطه یا نسبت میان این دو اعلامیه درباره حقوق بشر را تبیین کنند؟
نویسندگان اندیشمند و پژوهشگر مسلمان را که به این موضوع پرداخته‌اند،‌ به سه گروه می‌توان تقسیم کرد: گروه نخست، در ضدیت با حقوق بشر قرار دارند و به‌جد در تلاش‌اند تا مبنای اعلامیه جهانی حقوق بشر را زیر سؤال ببرند. گروه دوم را اندیشمندانی تشکیل می‌دهند که به اسلام تفاخر می‌کنند و اعتقاد دارند دین اسلام آورده‌ای بهتر در زمینه حقوق بشر دارد. به نظر گروه سوم نیز حقوق بشر اسلامی و حقوق بشر غربی در تعامل با یکدیگرند. برآیند پژوهش و نگارش این اندیشمندان در اعلامیه حقوق بشر اسلامی تبلور یافته است.

ـ از دیدگاه شما منشأ تشابه و تفاوت یا نقاط قوت و ضعف حقوق بشر اسلامی و حقوق بشر تصویب‌شده در غرب، کجاست؟
من از آن دسته هستم که معتقدم حقوق بشر اسلامی و حقوق بشر غربی در تعامل با یکدیگر قرار دارند. اما وجه تفاوت این دو اعلامیه، از نگاه آنها به انسان و رابطه او با هستی و خدا منشأ می‌گیرد. در اعلامیه حقوق بشر غربی، انسان و رابطه او با هستی و خداوند در نظر نبوده و به همین دلیل این اعلامیه مورد سوءاستفاده مراجعه‌کنندگان به آن قرار گرفته است در حالی‌ که در اعلامیه حقوق بشر اسلامی، رابطه انسان با خدا مورد توجه و تأکید تصویب‌کنندگان آن بوده است.

ـ آیا تدوین چنین اعلامیه‌هایی، ضرورت داشته‌ است؟ اگر برای غربیان چنین ضرورتی بوده، آیا ضرورتی نیز مسلمانان را به سوی تدوین اعلامیه حقوق بشر اسلامی سوق داده است؟
در غرب، اعلامیه جهانی حقوق بشر به صورت کنونی در اثنای جنگ جهانی دوم به تصویب رسید. در سال 1948 میلادی که اعلامیه جهانی حقوق بشر در غرب مورد تصویب قرار گرفت، به این موضوع اذعان شد که بروز جنگ، به دلیل نبود آشنایی با حقوق بشر است. پس از تصویب این اعلامیه در غرب ــ که البته دارای پیشینه تاریخی نیز هست ــ میثاق‌هایی بر آن افزوده شد، اما تصویب‌کنندگان این اعلامیه در اقدامی به اسلام و تعلیمات آن حمله کردند و بر این مطلب تأکید ورزیدند که اسلام، آورده‌ای درباره حقوق بشر ندارد و رد پای حقوق بشر در تعالیم اسلامی دیده نمی‌شود. همین استنباط آنها باعث شد تا کشورهای مسلمان و اندیشمندان اسلامی به فکر تهیه اعلامیه‌ای درباره حقوق بشر اسلامی بیفتند، که پس از نشست‌های مختلف، سرانجام 14 مرداد 1369 در نشست وزیران امور خارجه سازمان کنفرانس اسلامی در قاهره، اعلامیه‌ای با عنوان «حقوق بشر اسلامی» به تصویب رسید و بعد از آن، روز تصویب این اعلامیه در تقویم‌ها با عنوان «روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی» نامگذاری شد. وزارت امور خارجه ایران نیز نقشی به‌سزا در تدوین این اعلامیه داشته است.

ـ موارد تشابه اعلامیه حقوق بشر اسلامی با اعلامیه‌ جهانی حقوق بشر بیشتر در کجاست؟ آیا تفاوت مذاهب اسلامی در این اعلامیه لحاظ شده است؟
در اعلامیه حقوق بشر اسلامی، جهت‌گیری‌های اسلام درباره حقوق بشر ذکر شده و اعتقادات مکاتب شیعی و سنی هم لحاظ شده است. در حدود 25 ماده از این اعلامیه دارای اشتراک‌هایی با اعلامیه حقوق بشر غربی است که از آن میان می‌توان به حق حیات، خانواده، آزادی، مالکیت، تأمین اجتماعی و حقوق فرهنگی اشاره کرد. البته در بحث «خانواده» تفاوت‌هایی جزئی دیده می‌شود. به‌ عنوان مثال، در حقوق بشر اسلامی پذیرش «خانواده» در چارچوب قرآن و اسلام است، در حالی که در حقوق بشر غربی این موضوع به نحو دیگری بیان شده است. «تعلیم و تربیت» از جمله دیگر تفاوت‌های این دو اعلامیه است. در حقوق بشر اسلامی، «تعلیم و تربیت» باید در راستای کمال انسان باشد در حالی‌ که این موضوع در حقوق بشر غربی تعاریف و کارکردهایی دیگر دارد.
 
ـ بهترین منابع مورد استناد برای آگاهی ایرانیان از مفاد دیدگاه اسلام درباره حقوق بشر به نظر شما کدامند؟
در ایران دو سند برای آگاهی از حقوق بشر اسلامی وجود دارد. یکی همان اعلامیه حقوق بشر اسلامی است که در نشست قاهره به تصویب رسید و دیگری فصل سوم قانون اساسی جمهوری اسلامی که از اصل 19 تا 42 را درباره حقوق ملت در برمی‌گیرد. این دو می‌توانند در کنار قرآن محل رجوع ما باشند.

ـ چرا اعلامیه حقوق بشر اسلامی نسبت به اعلامیه حقوق بشر غربی در اجرا عقب افتاده است؟
اعلامیه جهانی حقوق بشر پس از تصویب، شوراها و دادگاه‌هایی را برای رسیدگی به تخلفات و عدول از این اعلامیه ترتیب داد، اما متأسفانه در بین کشورهای اسلامی سند لازم‌الاجرایی برای رسیدگی به تخلفات احتمالی حقوق بشر اسلامی تصویب نشده است. ظهور گروه‌های تکفیری و وهابی نشان از نبود سند‌ لازم‌الاجرا برای اعلامیه حقوق بشر اسلامی است.

علاقه‌مندان می‌توانند جلد و صفحات اولیه کتاب «حقوق بشر در اسلام» را اینجـــا ببینند و معرفی تفصیلی آن را اینجـــا بخوانند:
 
برای اطلاعات بیشتر می‌توانید به نشانی زیر مراجعه کنید: