خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ سعیده محبی: موضوع شعر فاطمی فرصتی شد برای گفت‌وگو با عبدالجبار کاکایی درباره اشعار فاطمی و آیینی که خود، از سال سوم دبیرستان شروع به گفتن آن كرده است. وی که مدیر واحد ادبی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره) و مدرس و معاون اجرایی برخی فرهنگسراهای تهران است، در این گفت‌وگو با اشاره به این که سرودن شعر آیینی دانش، سواد و معرفت می­‌خواهد، تأکید کرد که سرودن شعر آیینی و شعر فاطمی کار ساده‌­ای نیست که انسان، تنها از احساساتش خرج کند و این که معمولاً شاعران برای سرودن غزل یا شعرهای عاشقانه یا شعرهای حدیث نفس ازعواطف خود مایه می­‌گذارند ولی وقتی می‌خواهند درباره موضوعی به نام آیین یا دین یا مذهب بسرایند، باید اطلاعات جامع تاریخی داشته باشند و بتوانند آن اطلاعات را تبدیل به مفاهیم شاعرانه کنند؛ نکته‌­ای که به تعبیر کاکایی نقطه ضعف شاعران حوزه آیینی ماست.

سؤالم را با ششمین کنگره ملی شعر فاطمی که به همت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم و انجمن شعر آیینی درسطح ملی برگزار­می شود، شروع می‌کنم. به نظر شما برگزاری چنین برنامه­­‌هایی تا چه اندازه به تولید اشعارفاطمی فاخر و ارزشمند کمک می­‌کند؟
به هرحال این روزها برنامه­‌هایی ویژه معصومان درسراسر کشور برگزار می­‌شود. بانیان این برنامه­‌‌ها اگر دغدغه ادبیات داشته باشند، می­‌توان انتظار داشت که کارهای خیلی خوبی به وجود بیاید که ماندگارشود. اما اگر دغدغه آنها تنها تعهد دینی و اعتقادی باشد، به هرحال تعدادی آثار از آن بیرون می‌آید که قابل استفاده است، اما نمی­‌شود گفت که اتفاقی نوظهور در ادبیات است بلکه نوعی ادای تکلیف به شمار می‌آید.

معمولاً بانیان مجالس مذهبی در حوزه شعر از این دو گروه خارج نیستند؛ یا بانیان حرفه­­‌ای که دنبال خلاقیت در ادبیات­‌اند یا کسانی که بیشتر احساس تکلیف می­‌کنند و آثارمردمی تر به وجود می‌­آورند. تا حالا من شاهد برگزاری مجالس متنوعی در این زمینه در نقاط مختلف کشور بوده‌ام و تا آنجا که در خاطرم می­‌آید، مهم‌ترین این مجالس، مجلسی است که به همت آقای ده‌بزرگی و دوستان­شان برای امام حسین (ع) در شیراز برگزار می‌­شود.

به نظر شما شاعران برای سرودن شعر آیینی چه ویژگی­‌ها و نکاتی را باید رعایت کنند؟
شعر آیینی و شعر فاطمی گفتن کارساده­‌ای نیست که انسان فقط از احساساتش خرج کند. معمولاً شاعران برای سرودن غزل یا شعرهای عاشقانه یا شعرهای حدیث نفس، از عواطف خود مایه می­‌گذارند ولی وقتی می­‌خواهند درباره موضوعی به نام آیین یا دین یا مذهب بسرایند باید اطلاعات جامع تاریخی داشته باشند و بتوانند آن اطلاعات را بدل به مفاهیم شاعرانه کنند. از این‌رو شاعر برای سرودن شعر آیینی نیاز به دانش آیینی دارد. نداشتن دانش آیینی، نقطه ضعف شعر آیینی ماست. بیشتر اشعاری که سروده می‌‌شوند، تنها احساسات شخصی انسان‌ها نسبت به اسوه‌­ها هستند به گونه‌ای که اگر ما اسم آن اسوه را از شعر حذف کنیم، گاهی شاعر می‌تواند آن شعر را به مادر یا خواهرش تقدیم کند بدون این که احساس شود این شعر برای معصومی گفته شده است. به هر حال شعر آیینی، دانش، سواد و معرفت می­‌خواهد و امیدارم که مجالس آیینی بیشتر از گذشته به این نکات توجه کنند.

یعنی معتقدید برای سرودن شعر آیینی رجوع به منابع تاریخی معتبر برای شاعران لازم است.
قصد شعر آیینی این نیست که تاریخ را تعریف کند یا آموزش مذهبی دهد، اما بنیان خلق اشعار مذهبی بر دانش مذهبی استوار است. شما باید زندگی حضرت زهرا (س) را مطالعه کرده باشید تا بتوانید درباره آن شعر بگویید، و این که این مفاهیم و آموزه­‌ها چگونه بدل به زبان شعر می­‌شود، هنری است که شاعر دارد. اما شاعر باید از زندگی حضرت زهرا (س) و خطبه ایشان آگاهی داشته باشد تا بتواند درباره آنها شعری بگوید و حرفی بزند. این اطلاعات تاریخی و دانسته­‌ها به اعتقاد، ایمان و قلم شاعر کمک می­‌کند.

با این توضیح شما، فضای شعر آیینی ما درحال حاضر چگونه است؟
این فضا آن قدر گسترده است که نمی­‌توان نظری قطعی درباره آن داد. هم کارهای خوب در این فضا خلق می­‌شود و هم کارهای موازی و بی­‌فایده و اتفاقاتی در این عرصه می­‌افتد که بعضاً قابل دفاع است و بعضاً نه. سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران از مراکزی است که سعی می­‌کند در این زمینه بیشتر کار انجام دهد. اما تصورم این است که وقتی در ایام مذهبی مانند ماه محرم یا فاطمیه به هیات­‌ها مراجعه می­‌کنیم، می­‌بینیم آثاری که پشت بلندگو توسط وعاظ یا مداحان خوانده می‌­شوند، اغلب، آثار ضعیفی هستند و به‌ندرت پیش می­‌آید که سراغ آثار ارزشمند و فاخر بروند. شاید یک هیات خاص، چند نفر مطلع و باسواد داشته باشد که کتاب­‌های امروز را ورق بزنند و آثار جدید را در هیات‌­ها بخوانند که خیلی هم اثرگذار است. من دیدم در مجلسی «گنجشک و جبرئیل» ــ دفتر شعر مرحوم سید حسن حسینی ــ خوانده شد و مردم متأثر شدند و گریه کردند و به‌شدت تحت تأثیر قرار گرفتند. این نشان می­‌دهد که تشنگی برای شنیدن حرف­‌های جدید هست ولی متأسفانه دسترسی به منابع نیست یا حوزه مطالعاتی مداحان و وعاظ هنوز منابع بازاری و سبک پایین است که بعضاً هم خودشان زحمت شعر را می­‌کشند. از این جهت چندان نظارتی نمی­‌شود و امیدوارم که دراین زمینه قدم­‌های محاسبه‌شده­‌ای برداشته شود.

چه قالب­‌ها و مضامینی در اشعار آیینی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
الان قالب غزل معروف‌ترین و برجسته‌ترین  قالب شعر فارسی، نه‌تنها در حوزه آیینی که در موضوع‌های اجتماعی و موضوع‌های دیگر است. خارج از غزل هم شعر آزاد یا بی‌وزن طرف توجه شاعرانی است که هم کار آیینی می‌کنند  و هم کار غیرآیینی. به لحاظ مضمون هم بستگی به مجلس دارد. به عنوان مثال اگر مجلس امام حسین باشد، مفاهیم، برگرفته از واقعه کربلاست.

 به نظرشما درحوزه اشعار فاطمی، اثر شاخصی طی سال­‌های اخیر منتشر شده است؟
متأسفانه خیر. اگر کاری بود، می­‌گفتم این دفتر یا این آنتولوژی فاطمی کاربرجسته‌­ای بود که زحمت برای آن کشیده شده است. ارگان­ها بنا به تکلیفی که دارند کارهای متفرقه و مختلفی چاپ می­‌کنند ولی من اتفاق مهمی که به نام ادبیات فاطمی افتاده باشد، حقیقتآً نشنیده‌ام.

شعری فاطمی از عبدالجبار کاکایی

مثل ابریّ و نم بارانش
مثل خورشیدی و تابستانش

مثل بی‌تابی دریا بر خاک
موج بی‌وقفه و بی پایانش

بحر، غلغل زد و چون مروارید
ریختی در صدف جوشانش

تو دمیدی که برآید از خاک
تا ابد باغ گُل و ریحانش

تو شکفتی که پس از این انسان
طعنه بر سنگ زند ایمانش

کوثر نور شدی تا برسد
مُلک جاوید به فرزندانش

ولی افسوس که تاریخ نبود
خالی از مکر و دم و دستانش

پرکشیدی و نماندی در گُل
مثل عطر از قفس گلدانش

سوختی در کلمات واعظ
بر سر منبر نامیزانش

له شدی بین در و دیوارش
گم شدی بین لب و دندانش

رمز طوبی چه بگوید وقتی
پی نبرده‌ست به باغستانش

فُطِمَت فاطمةُ مِن شرٍّ
شرّ این معرکه و دکّانش

فُطِمَت فاطمةُ مِن زاهد
که ندارد خبر از عرفانش

یاوه‌گویی که به مقصد نرسد
دور بی‌حاصل و بی‌پایانش

مارگیری که ازو نشنیدم
جز هیاهوی نی و انبانش

ابر می نالد و باران بی‌تاب
که چه شد قطره‌ی سرگردانش

موج می پرسد و ساحل خاموش
که کجا رفت دُرِ غلتانش

نازنینی که بر او برهان شد
سوره‌ی مختصر قرآنش،

آفتابی شد و از شدت نور
کرد از چشم جهان پنهانش.

برخی آثار منتشرشده عبدالجبار کاکایی

شب های شهریور: آثار چهارمین همایش سراسری شعر جوان
زنبیلی از ترانه: گزینش و شرح مختصر منتخب غزل معاصر ایران
آوازهای نسل سرخ: نگاهی به شعر معاصر ایران از 1357 تا 1367
آوازهای واپسین، مجموعه شعر، همراه ، 1369
مرثیه روح، مجموعه شعر، حوزه هنری، 1369
سال‌های تاکنون، مجموعه شعر، محراب اندیشه، 1372
حتی اگر آیینه باشی، مجموعه شعر، اهل قلم ، 1375
نگاهی به شعر معاصر ایران، نقد و بررسی، عروج، 1376
گزیده ادبیات معاصر، شماره ی 7، انتشارات نیستان، 1378 بررسی تطبیقی ادبیات پایداری جهان، نشر پالیزان، 1380
زنبیلی از ترانه، منتخب غزل، لوح زرین، 1381
فرصت نایاب، مجموعه شعر، انجمن شاعران ایران، 1385