به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست «جغرافیای تاریخی منطقه قفقاز» با سخنرانی دکتر بهرام امیراحمدیان، استاد جغرایای سیاسی دانشگاه تهران چهارشنبه ( 17 دی‌ماه) در پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد.
 
در این نشست  امیراحمدیان، ضمن نظری کلی به جغرافیای طبیعی قفقاز، به جغرافیای تاریخی این منطقه طی دوره‌های باستان و بعد از اسلام پرداخت و پس از بررسی جنگ‌های قفقاز، اوضاع این منطقه را در دوران امپراتوری روسیه، شوروی و پس از فروپاشی شوروی با ارائه نقشه‌های متنوع جغرافیایی مورد واکاوی قرار داد.

این استاد جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران در آغاز سخنانش درباره جغرافیای طبیعی قفقاز گفت: قفقاز با وسعت حدود 320 هزار کیلومتر مربع، منطقه‌ای واقع در جنوب غربی روسیه، شمال غربی ایران و شمال شرقی ترکیه است. همچنین سواحل غربی دریای خزر حد شرقی و سواحل شرقی دریای سیاه حد غربی آن را تشکیل می‌دهد.

وی در ادامه، درباره وجه تسمیه قفقاز توضیح داد: نام قفقاز برگرفته از نام رشته کوه‌های عظیمی است که به طول حدود 1500 کیلومتر در جهت شمال غربی- جنوب شرقی از تنگه کرچ واقع بین دریای سیاه و آزوف در شمال غربی قرار دارند.
 
روایت مورخان از قفقاز

امیراحمدیان سپس به نام قفقاز در کتاب‌های تاریخی کهن اشاره کرد و با بیان این‌که نخستین بار نام این منطقه در نمایشنامه «پرومته در زنجیر»، یکی از تراژدی‌های مشهور آشیل شاعر یونانی قرن پنجم پیش از میلاد آمده است، گفت: در منابع عربی، به منطقه قفقاز «قیق» گفته می‌شود و موسی خورناتسی (مورخ ارمنی سده پنجم میلادی) در کتاب «ایرانشهر» در توضیح این منطقه می‌گوید که واژه قفقاز برگرفته از واژه فارسی «گپ» از ترکیب واژه‌های «گپ بزرگ» و «کُه یا کوه» به معنای «کوه بزرگ» است.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: بنا به نوشته «استرابون» (از تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان یونانی) در کتاب «جغرافیا» در دو هزار سال قبل حدود هفت قبیله در این منطقه زندگی می‌کردند و تمام آنها با زبان‌های مختلفی گفت‌وگو می‌کردند. سرسختی و کینه‌توزی آنها سبب شده بود که به صورت گروه‌های پراکنده زندگی کنند و هیچ مراوده و آمیزشی با یکدیگر نداشته باشند.

وی افزود: هزار سال پس از استرابون، مسعودی نیز در کتاب «مروج‌الذهب» از تنوع اقوام و زبان‌های مردم قفقاز سخن گفته است.

امیراحمدیان بیان کرد: در حال حاضر در این منطقه حدود 50 قوم از سه خانواده «هند و اروپایی»، «ترک-آلتایی»  و «قفقازی» زندگی می‌کنند. ادیان اسلام، مسیحیت و یهودیت در کنار یکدیگر چشم‌اندازهای فرهنگی متضادی به وجود آورده است.

وی سپس به تفلیس در این منطقه اشاره و در توضیح اهمیت آن در کتاب‌هایی که به آن پرداخته‌اند، بیان کرد: علامه مجلسی در جلد 60 کتاب بحارالانوار آورده است که امام صادق (ع) در مدح تفلیس فرموده‌اند: «خداوند از میان شهرها کوفه، قم و تفلیس را برگزید. همچنین «حسن‌بن محمدبن علی‌بن عبدالمالک»، مولف «تاریخ قم»نیز از قول امام جعفر صادق (ع) چنین می‌نویسد که «... حق جل و علا از جمیع شهرها کوفه و قم و تفلیس را برگزیده است.»
 
«شهریاران گمنام»؛ منبعی ارزشمند درباره منطقه قفقاز
 
امیراحمدیان که نخستین فارغ التحصیل دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران است، در ادامه سخنانش پس از پرداختن به جغرافیای تاریخی این منطقه طی دوره‌های باستان و بعد از اسلام گفت: کتاب «شهریاران گمنام» نوشته احمد کسروی بی‌تردید یکی از منابع ارزشمندی است که اطلاعات خوبی درباره منطقه قفقاز می‌دهد.

این کارشناس برجسته جغرافیای سیاسی افزود: این کتاب که اواخر سال ۱۳۰۷ به نگارش درآمده، شامل پژوهش‌های مستندی است که به حکومت‌هایی که در این منطقه فراموش شده بودند و در تواریخ بزرگ به آنها اشاره‌ای نشده، می‌پردازد.

اطلس‌های تاریخی غلطی که به دلیل بحران هویت مردم قفقاز منتشر شدند

امیراحمدیان در ادامه سخنانش به نکته مهمی درباره بحران هویت مردم قفقاز و ارتباط آن با انتشار اطلس‌های تاریخی که دربردارنده اطلاعات غلطی هستند، اشاره و بیان کرد: ما شاهد آن هستیم که برخی کشورهایی که در منطقه قفقاز قرار دارند، خواهان هویت مستقلی برای خودشان هستند. از این‌رو، برای ایجاد و تعریف این هویت، نیاز دارند تاریخی برای خودشان داشته باشند و از آن‌جا که تاریخ آنها، بخش مهمی از تاریخ ایران است، یا باید ایران را انکار کنند تا هویت مستقلی بسازند یا باید ایران را قبول کنند که تقریبا چنین نمی‌کنند.

وی در این‌باره ادامه داد: بنابراین در این‌جا چالشی برای هویت‌یابی این کشورها به وجود می‌آید. به ویژه ارامنه، آذری‌ها و گرجی‌ها سه قومی بوده‌اند که همواره بیشتر درگیر این مساله بوده‌اند. بنابراین به دلایل این اختلافات بود که آنها دست به انتشار اطلس‌های تاریخی زده و می‌زنند که ریشه در واقعیات تاریخی ندارد.

امیراحمدیان گفت: هم تاریخ‌نگاری دوره شوروی این منطقه درگیر ایران‌ستیزی بوده و هم تاریخ‌نگاری افراطی امروز که ‌خواهان ایجاد هویت مستقلی برای خودشان هستند و به دلیل همین امر است که در بسیاری از جاها به هویت و تاریخ ایران لطمه وارد آورده‌اند.

زمینه‌های حضور روسیه در منطقه قفقاز

وی سپس به زمینه‌های حضور روسیه در قفقاز اشاره کرد و در این‌باره گفت: «اهمیت استراتژیک کوه‌های قفقاز به مثابه مرزی طبیعی برای روسیه در مقابله با قفقاز»، «شکست‌دادن امپراتوری عثمانی در کریمه، انعقاد معاهده کوچوک قینارجه در 21 ژوئیه سال 1774 و ایجاد منطقه‌ای حایل برای جلوگیری از پیشروی دوباره عثمانی به جنوب قلمروی روسیه»، «قدرت‌یابی روسیه در اثر شکست‌دادن نیروهای مهاجم فرانسه به خاک روسیه در سال 1812 میلادی» از عواملی بودند که زمینه‌های حضور روسیه در قفقاز را ایجاد کردند.

امیراحمدیان در ادامه به دیگر دلایل حضور روسیه در این منطقه در طول تاریخ اشاره و بیان کرد: «حضور روسیه در قفقاز شمالی و لزوم دست‌یابی به قلمروی مسلمانان و جنگ کبیر قفقاز»، «مقابله با حملات دربار عثمانی از جنبش‌های استقلال‌طلبانه مسلمنان سنی شمال قفقاز» و «شکست ایران در جنگ‌های اول و دوم روسیه و ایران در سال‌های 1218-1228 و 1241-1243 هجری قمری» از دیگر دلایل حضور روسیه در این منطقه بودند.
 
اهمیت منطقه قفقاز

وی در بخش دیگری از سخنانش به اهمیت منطقه قفقاز در طول تاریخ اشاره کرد و گفت: منطقه قفقاز از جمله مناطقی است که اهمیت بسیاری در برهه‌های مختلف تاریخی داشته است. قفقاز در دوره جنگ سرد منطقه برخورد دو قلمروی استراتژیکی دریایی و زمینی و پیمان ورشو و ناتو بود؛ به طوری‌که امروزه نیز منافع ایالات متحده و روسیه این منطقه را بحرانی می‌کند.

وی افزود: موقعیت استراتژیکی، وجود منابع قابل توجه نفت و منابع طبیعی و غیره از دیگر دلایل اهمیت این منطقه هستند.