خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) - دایرة المعارف اسلام چاپ لیدن، یكی از معروفترین دایرة المعارف های انگلیسی زبان است كه به طور خاص به موضوعات مربوط به اسلام اختصاص یافته است.
شماری از مدخل های این مجموعه به توضیح عقاید و آموزه های شیعی از جمله مسأله امامت پرداخته است. از این میان دوازده مقاله به طور خاص درباره امامان شیعه می باشد كه به قلم چند تن از اسلام شناسان به رشته تحریر درآمده است.

مقاله مربوط به امام هشتم(ع) با عنوان «علی الرضا ابوالحسن بن موسی بن جعفر» نوشته «برنارد لوئیس» شرق شناس و اسلام شناس معروف و پر كار انگلیسی است.

«لوئیس» سعی كرده اطلاعات جامعی از امام و زندگانی وی ارائه دهد. او از تاریخ ولادت و وفات امام شروع می كند و اختلاف اقوال در این باب را نیز متذكر می شود. پس از ذكر نسب امام اظهار می دارد كه آن حضرت با وجود این كه در بخش عمده حیاتش فعالیت سیاسی نداشت، به سبب علم و تقوایش معروف بود.

سپس درباره روایت امام و فتوا دادن وی در مدینه سخن می گوید. طبق معمول بخش عمده مطالب لوئیس به مسأله ولایت عهدی امام تعلق یافته و به تحلیل جنبه های مختلف موضوع پرداخته است. او تأكید دارد كه مأمون پس از انتصاب آن حضرت به ولایت عهدی لقب «رضا» را به ایشان داد. لوئیس بر خلاف اكثر شرق شناسان كه از موضعگیری امام در قبال این تصمیم مأمون سخن نگفته اند، اظهار می دارد كه آن حضرت فقط تسلیم پافشاری خلیفه شد.

موضوع دیگری كه لوئیس بدان پرداخته و نظری تقریباً متفاوت با همه نویسندگان غربی دیگر از خود ارائه داده، علت انتصاب امام به ولایت عهدی و هدف مأمون از آن می باشد. به نظر او مأمون امام را صرفاً به دلیل ویژگیهای فردی، مناسب ترین شخص برای جانشینی خود می دانست و بر همین اساس از اختلاف اصولی موجود میان خاندان عباسی و خاندان علوی صرف نظر كرد.
بدین ترتیب لوئیس با دیگر شرق شناسان كه علت این اقدام مأمون را جلب توجه و حمایت شیعیان و علویان ناراضی و نیز ایرانیان شیعه گرا دانسته اند، موافق نیست. شگفت آور این كه او این نتیجه گیری خود را فقط بر متن سند ولایت عهدی مستند ساخته است كه آن هم مبتنی بر گزارشهای دو منبع متأخر یعنی صبح الاعشی قلقشندی و مراه الزمان ابن جوزی است.

مسأله مهمی كه لوئیس تلاش داشته روشن سازد، علت و چگونگی وفات امام است. ظاهرا او شهادت و مسمومیت امام را نپذیرفته و اظهار می دارد كه آن حضرت پس از یك روز بیماری در طوس درگذشت. با این حال او نظر شیعیان درباره مسمومیت امام به دست درباریان مأمون را نیز نقل می كند، اما در پایان با ذكر این نكته كه طبری هیچ اشاره ای به احتمال قتل نمی كند، نظر نهایی را صادر می نماید و با تأكید بر این كه مأمون در انظار عمومی برای امام عزاداری كرد و بر جنازه وی نماز خواند مهر تأیید بر آن می زند و جای هیچ شكی مبنی بر دخالت مأمون در شهادت امام باقی نمی گذارد.

اگر چه مقاله برتارد لوئیس، یكی از كاملترین نوشته ها درباره امام رضا(ع) است، ولی كاستی های قابل ملاحظه ای در آن وجود دارد. لوئیس به جز چند جمله نخستین مقاله، درباره تاریخهای ولادت و وفات و نیز نسب امام، بقیه مقاله را به زندگی سیاسی امام در عصر مأمون اختصاص داده و اساساً مطلب چندانی درباره زندگانی امام تا پیش از این دوران نیاورده است. بدین ترتیب جای مباحثی چون سیره اخلاقی و عبادی و اجتماعی امام، جایگاه علمی و مناظرات ایشان با علما و نیز پرورش شاگردانی اندیشمند در این مقاله خالی است.

از دیگر كاستی های این مقاله باید به ذكر مطالب غیر مستند و یا ضعیف اشاره كرد. لوئیس در توصیف مقام علمی امام می گوید: آن حضرت از شخصی به نام عبیدا... بن ارطاه روایت می كرد. در حالی كه در هیچ یك از كتابهای رجالی و حدیثی شیعه و مهمترین كتب حدیثی اهل سنت چنین نامی نیامده است.
همچنین لوئیس علت نامیده شدن امام به لقب «رضا» را، اعطای این لقب به امام از جانب مأمون نقل كرده، در حالی كه منابع روایی شیعه آن را رد كرده و بلكه لقبی الهی دانسته اند.

نكته اساسی قابل تأمل در مقاله لوئیس، عدم توجه و ارجاع به منابع مهم و معتبر شیعی مثل آثار شیخ صدوق و شیخ مفید و دیگران است. در میان منابع شیعی او تنها به یك منبع یعنی تاریخ یعقوبی استناد جسته كه احتمالاً به جهت قدمت آن بوده، حال آن كه از منابع متأخری چون قلقشندی و صفدی - الوافی بالوفیات- در قرن نهم هجری به گونه ای اساسی بهره برده است. نویسنده در یك جا از مقاتل الطالبیین نیز نقل می كند كه البته تشیع امامی وی هنوز به اثبات نرسیده است.

گذشته از مقاله فوق می توان احتمال داد كه همانند دایرة المعارف امریكانا برخی مدخل های دیگر به تناسب موضوع درباره امام رضا(ع) نیز مطالبی آمده باشد كه در این جا از بحث درباره آنها صرف نظر شد.