در بخش دیگری از این مقدمه به تاریخچه نوحه اشاره شده و بررسی پیشینه نوحه‌خوانی به عنوان اولین موضوع قابل بحث در این حوزه، معرفی شده است؛ تاریخچه‌ای که به عقیده مورخان و پژوهشگران، قدمتش به ایران باستان و نوحه‌خوانی برای سیاوش باز می‌گردد. رضوانی‌پور، مطرح می کند که واقعه عاشورا بر ادبیات حماسی و سوگ‌آمیز دوره اسلامی، اثری عمیق بخشید و اولین نوحه‌گران این دوران، خاندان اهل‌بیت عصمت (ع)، هستند؛ به طوری که نخستین مرثیه‌سرای بعد از حادثه کربلا، مادر حضرت ابوالفضل (ع) ـ بانو ام‌البنین ـ بود که هر روز در بقیع، مرثیه می‌خواند و می‌گریست.
نویسنده همچنین ادامه می دهد که آثار تاریخی، از نوحه‌سرایان و نوحه‌کنندگان بسیاری یاد می‌کنند که مراثی تابناکی در رثای شخصیت‌های اهل‌بیت (ع) سروده‌اند. تاریخ به‌ویژه از شمار کثیر مرثیه‌سرایان و نوحه‌خوانان در بغداد در زمان دیلمیان سخن دارد و تاکید می‌کند که رفته‌رفته، نوحه‌سرایی و مرثیه‌سرایی در رثای شهیدان کربلا در میان شعرای فارسی‌زبان از چنان توسعه کیفی و کمی برخوردار شد که استمرار آن، سنتی ریشه‌دار در ادبیات فارسی ایجاد کرد. از سوی دیگر در قرن هفتم و هشتم هجری که مذهب شیعه در ایران رو به ترقی و پیشرفت گذاشت، تشیع به ویژه در ایران، قوت گرفت. در ایام سوگواری شیعیان و به‌ویژه عزاداری امامان و شهیدان کربلا، استفاده از اشعار نوحه و خواندن آن در ایام سوگواری معمول بود. این روند در دوران صفویه، به‌خصوص سلطنت شاه عباس اول به اوج خود رسید و نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، روضه‌خوانی و دسته‌گردانی در ایام محرم و صفر و روزهای سوگواری ماه رمضان، بسیار رایج شد و از پادشاهان صفویه، شاه عباس اول، علاقه بسیاری به این نوع عزاداری از خود نشان می‌داد و در این مراسم شرکت می‌کرد و با یکی از دسته‌ها به راه می‌افتاد.
رضوانی‌پور از دوران صفویه، تحت عنوان دورانی یاد می‌کند که مراسم شیعی، رشد چشم‌گیری یافت و پس از آن در دوران قاجار به اوج کمال رسید و موسیقی مذهبی به‌ویژه نوحه‌خوانی، جایگاهی ثابت پیدا کرد به‌طوری که نوحه‌سرایی دغدغه بسیاری از شعرا و خوانندگان شد. سازندگان اشعار نوحه ـ که غالباً از استادان موسیقی بودند ـ به تربیت شاگرد همت می‌گماشتند و تعلیم و تعلم در فن نوحه‌خوانی تا نیم قرن پیش در ایران رواج کامل داشت و داوطلب برای خواندن نوحه و سینه‌زنی فراوان بود. در عین حال، پس از قاجار نیز مرثیه‌سرایان صاحب‌نامی به خلق اشعار رثایی در سوگ حوادث کربلا پرداختند و این‌گونه اشعار به سنتی فرهنگی بدل شد. به فراخور گسترش نوحه‌سرایی و مرثیه‌سرایی، آداب و مناسکی گسترش یافت که «نوحه‌خوانی» و «مرثیه‌خوانی» نام گرفت.
ساختار شعر و نوای نوحه‌ها
مبحث دیگری که در مقدمه کتاب «نوحه نواحی» به آن اشاره شده است، ساختار شعر و نواهای نوحه است. نویسنده معتقد است که ساختار شعر و موسیقی آن در گذشته از اشعار پرمحتوا با بیانی حماسی‌ـ‌عاشقانه و دستگاه‌ها و گوشه‌های متفاوت موسیقی ایرانی بهره می‌برد و لازمه چنین بهره‌ای، برخورداری از تبحر، علم و عمل فراوان و استادی کامل بود؛ به عنوان مثال، بیان صحنه‌های نبرد و مبارزه با به‌کارگیری الحانی چون چهارگاه، همایون، سه‌گاه همراه بوده است و در مصائب خاندان رسول خدا (ص) از نغمات حزینی چون افشاری، دشتی و ابوعطا بهره‌وری می‌شد.
از دیگر ویژگی‌های نوحه‌خوانی در قدیم، بیان عزت و سرافرازی، جوانمردی و رشادت، راز و نیازهای شب عاشورا، رسوایی عدوان و جدایی از عزیزان با بیشترین تاثیرات است.
شیوه‌های آموزش نوحه‌خوانی
کتاب «نوحه نواحی»، همچنین رویکردی مقایسه‌ای را تعقیب می‌کند و برای نشان دادن تفاوت میان نوحه و نوحه‌خوانی در گذشته و امروز، شیوه آموزش آن را در گذشته توضیح می‌دهد و بر این اساس دو سبک را تبیین می‌کند:
- شیوه مَدرسی که فراگیری آن از کودکی یا نوجوانی تحت نظر استادی زبردست در مکتب‌خانه با آموزش گوشه‌ها و دستگاه‌های آوازی صورت می‌پذیرفت و فرد از خلال آن با گذشت سالیانی کار و زحمت، مبدل به استادی ماهر می‌شد که فراگیری نام دستگاه‌ها، گوشه‌ها و فنون آوازی به همراه مسائل اخلاقی نیز از مزایای این شیوه بوده است که شاگردان را از هر لحاظ غنی می‌ساخت.
- شیوه استاد‌ـ‌شاگردی که با حضور شاگردان در منزل استاد همراه بوده و شاگردان در جلسات از نکات آموزشی استاد بهره‌مند و با الگوبرداری از صدای او با شیوه‌های مداحی، گوشه‌ها و دستگاه‌ها آشنا می‌شدند. آنها با گذر زمان و پیشرفت قابل توجه، پامنبری‌خوان استاد و بعد از سال‌ها، خود استادی ماهر می‌شدند. شاگردان این شیوه، اغلب نام دستگاه‌ها یا گوشه‌ها را نمی‌دانستند و به دلیل تنوع موسیقایی الحان آن دوره، تنها دو نوع موسیقی ردیف دستگاهی و موسیقی مقامی هر منطقه را می‌شنیدند و ناخودآگاه همان‌ها را بر اساس اجرای قدماشان اجرا می‌کردند.
وضعیت کنونی نوحه‌خوانی
رضوانی‌پور، نویسنده کتاب «نوحه نواحی» در پایان مقدمه این اثر، نگاهی آسیب‌شناسانه به وضعیت کنونی نوحه و نوحه‌خوانی در ایران نیز دارد و می‌گوید: امروزه با گسترش تعاملات فضاهای فرهنگی و تبلیغات، عوام‌زدگی مجریان الحان مذهبی به بهانه‌های مختلفی چون جذب جوانان با امکاناتی بی‌حساب و کتاب، شاهد سطحی‌ترین نغمات موسیقی غرب در فضای مذهبی و الگوساز نامناسب برای جوانانی ناآگاه و بی‌تقصیر در جامعه ایران هستیم که نتیجه‌اش عزاداری عصر حاضر با پرورش حس خودنمایی، هوای نفس، بیان محاوره‌ای با معصومین (ع) و ریتم‌های پرشتاب و بی‌بهره از تاسی عمیق و روح سرشار معنوی گذشتگان است.
نوحه‌خوانی در همدان
جلد اول مجموعه «نوحه نواحی» به نوحه‌خوانی در استان همدان اشاره دارد. در این اثر می‌خوانیم که همدان از جمله شهرهایی است که دارای زیباترین الحان مذهبی به کار رفته در عزاداری سنتی است. استفاده از اشعاری با مصرع‌های بلند و کوتاه که مصرع‌های کوتاه در پی مصاریع بلند می‌آیند و اوزان عروضی که دارای دم یک‌بیتی و ادامه‌هایی با بندهای دوبیتی هم‌قافیه با دم آن است، دو نوع عمده نوحه‌خوانی همدان را تشکیل می‌دهند. بسیاری از این نمونه‌ها با ضرب‌آهنگی کند و نزدیک به فضای نوحه‌های واحد، مشترک با نوحه‌های دیگر شهرهاست اما نوحه‌های خاص همدان دارای ریتمی بسیار آرام با ضرب‌آهنگی چون پیش‌خوانی تعزیه است.
علاوه بر این، استفاده از اشعار متعصبانه در ذم دشمنان اهل‌بیت (ع) در اشعار بسیاری از نوحه‌ها از دیگر مشخصات نوحه‌خوانی همدان است.
نوحه‌خوانی در سمنان
نوحه‌خوانی در سمنان، عنوان فرعی دومین جلد این مجموعه است، در این جلد، سمنان به عنوان استانی معرفی می‌شود که دارای بکرترین الحان مذهبی در انواع مختلف و با پیشینه‌ای طولانی است که در معیارهایی چون فواصل، گردش نغمات، ریتم و ... منطبق با ردیف دستگاهی موسیقی ایران است. از ویژگی‌های نوحه‌های اصیل این استان، دعای نوحه‌سرا برای خود، شیعیان، عزاداران، نوحه‌خوان و ... در بندهای پایانی بسیاری از نوحه‌هاست. اجرای نوحه‌های «یکی‌ـ‌دوتایی» که نیمی از هر مصرع آن یک‌بار و نیم دیگر، دوبار خوانده می‌شود و همچنین نوحه‌های «دوتا‌ـ‌سه‌تایی» و حتی «یکی‌ـسه‌تایی» در سمنان کاربرد دارد. گونه سینه‌زنی متداول این استان، مشهور به «ثلاث»، دارای ریتمی سه ضربی است که ضرب‌آهنگ اول با دو دست، دوم با دست راست و سوم با دست چپ بر سینه نواخته می‌شود.
از گونه‌های متفاوت نوحه‌خوانی سمنان، «نوحه‌های دعا و سلام آخر هر مجلس» است که محتوای برخی ادعیه‌ها در غالب نوحه به همراه سینه‌زنی در پایان مجالس اجرا می‌شود. از این بین می‌توان به نوحه‌های صلوات چهارده معصوم (ع) و یا نوحه‌های سلام به امام حسین (ع)، امام رضا (ع) و امام زمان (ع) با روی نمودن به کربلا، مشهد و قبله اشاره کرد که این شیوه در مناطق معدودی از جمله شهرستان کرمان هم دیده می‌شود.
نوحه‌خوانی در گلستان
سومین جلد از مجموعه «نوحه نواحی»، به سراغ نوحه‌خوانی در استان گلستان رفته است. نویسنده در این بخش مطرح می‌کند، یکی از متداول‌ترین انواع موسیقی در استان گلستان، موسیقی مذهبی است و نوحه‌خوانی از پرکاربردترین انواع آن به‌شمار می‌آید که در تمامی شهرستان‌های این استان اجرا می‌شود.
رضوانی فرد عنوان می‌کند: در کل می‌توان نوحه‌خوانی این استان را به سه دسته تقسیم کرد. دسته اول، آن دسته از نوحه‌هایی است که متن اشعارشان فارسی و موسیقی‌شان، موسیقی ردیف دستگاهی است. دومین نوع، نوحه‌هایی با اشعار ترکی‌اند که توسط ترک‌زبان‌ها خوانده می‌شود و علاوه بر موسیقی ردیف دستگاهی ایران از مقام‌های «یتیم‌سه‌گاه» یا سه‌گاه آذری و «افشاری قره‌باغی» یا افشاری آذری نیز استفاده‌های فراوانی در خوانش این‌گونه نوحه‌ها می‌شود. نوع سوم، نوحه‌خوانی اصیل در استان گلستان است، نوحه‌هایی با اشعار فارسی که بر اساس الحان و نغمات بومی و محلی این منطقه، خوانده می‌شوند و شباهت بسیاری نیز به الحان مازندرانی دارد. این دسته از نوحه‌ها در دستگاه یا آوازی می‌تواند خوانده شود، منتها از نوعی ویبراسیون یا لرزش‌های صوتی خاص بهره می‌برد که رنگ و لعابی کاملاً محلی بدان می‌بخشد.
از دیگر ویژگی‌های نوحه‌های گرگان، وجود مضامینی چون طلب سعادت، ارادت، شفاعت و نظر نمودن به عزاداران در پایان بسیاری از نوحه‌هاست که مربوط به شهدای کربلاست. اسطوره‌پردازی نیز یکی دیگر از ویژگی‌های این قبیل نوحه‌ها به شمار می‌آید؛ اسطوره‌هایی که در شاهنامه فردوسی به اوج تجلی رسیده‌اند و در نوحه‌خوانی‌های بسیاری از مناطق دیگر ایران نیز به چشم می‌خورد.
در زیر نمونه‌ای از تحلیل آوایی نوحه در این کتاب، آورده شده است.
دارم اندر سر هوای کربلایت یا حسین
دستگاه شور / نوحه‌خوان: محمد حقیقتدم و ادامه این نوحه در فضای های دستگاه شور (گوشه‌های درآمد و رهاب) اجرا می‌شود. این نوحه که به صورت واحد خوانده می‌شود نیز دارای مصرع‌های بلند و کوتاه است.
متن نوحه:
دارم اندر سر هوای کربلایت یا حسین
دل شده غرق تمنای وصالت یا حسین
یا حسین و یا حسین
کی شود پروانه‌وار دور مزارت پر زنیم
تا کنیم این جان ناقابل فدایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
خود، شهادت‌نامه‌ات امضا نمودی از وفا
جان ما قربان این عهد و وفایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
من نه تنها واله و حیران به هامون غمت
عالمی دلگشته داری مبتلایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
نور شمس و زهره و پروین و ماه و مشتری
همچو ذره پیش خورشید جمالت یا حسین
یا حسین و یا حسین
من که هستم سائل و هستی تو ارباب کرم
یک نظر کن از عنایت بر گدایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
روز و شب چشم انتظارم تا رسد وقت سفر
همچو مرغی پر کشم اندر هوایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
ریزه‌خوار خوان احسان تو بودم کل عمر
گر به لب دارم کنون مدح و ثنایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
(صفحه 114 جلد اول: نوحه‌خوانی در همدان)دل شده غرق تمنای وصالت یا حسین
یا حسین و یا حسین
کی شود پروانه‌وار دور مزارت پر زنیم
تا کنیم این جان ناقابل فدایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
خود، شهادت‌نامه‌ات امضا نمودی از وفا
جان ما قربان این عهد و وفایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
من نه تنها واله و حیران به هامون غمت
عالمی دلگشته داری مبتلایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
نور شمس و زهره و پروین و ماه و مشتری
همچو ذره پیش خورشید جمالت یا حسین
یا حسین و یا حسین
من که هستم سائل و هستی تو ارباب کرم
یک نظر کن از عنایت بر گدایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
روز و شب چشم انتظارم تا رسد وقت سفر
همچو مرغی پر کشم اندر هوایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
ریزه‌خوار خوان احسان تو بودم کل عمر
گر به لب دارم کنون مدح و ثنایت یا حسین
یا حسین و یا حسین
مجموعه سه جلدی «نوحه نواحی» به قلم «متین رضوانی پور» و آوانگاری «محمدباقر زینالی» و «علی شادکام» از سوی نشر خیمه و به سفارش بنیاد «دعبل خزاعی»، روانه بازار شده است. این مجموعه در نخستین چاپ خود در هزار و 100نسخه انتشار یافته و هر جلد آن به بهای 110 هزار ریال، در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
نظر شما