خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- شانزدهم آذر 1332 یادآور خاطره تلخی در ذهن ملت ایران است؛ روزی که سه دانشجوی ایرانی در اعتراض به حضور ریچارد نیکسون، معاون رئیس‌جمهورِی وقت ایالت متحده آمریکا و از سرگیری روابط با بریتانیا، در دانشگاه تهران شهید شدند.

واقع شدن این حادثه در میانه حکومت پهلوی موجب شد تاریخ‌نگاری آن با مشکل مواجه شود؛ چرا که به دلیل خفقان این دوران شاهدان ماجرا امکان ثبت و انتشار خاطرات خود را نداشتند و در دوران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز آثار اندکی به بررسی و تحلیل این حادثه پرداختند.
 
«ایبنا» به مناسبت سالروز  16 آذر به معرفی مختصر آثاری پرداخته که این واقعه و علل و عوامل شکل‌گیری آن را تحلیل و واکاوی کرده است.


• «اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران»، علیرضا اسماعیلی، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

اسناد گردآوری شده در این کتاب متعلق به بایگانی نخست‌وزیری و اداره کل حفاظت نخست‌وزیری است که اکنون در مرکز اسناد تاریخی معاونت خدمات مدیریت و اطلاع‌رسانی ریاست جمهوری نگهداری می‌شود.

اسناد کتاب از نظر محتوا در دو دسته جای می‌گیرند؛ دسته نخست شامل گزارش‌ها و مکاتبات دانشگاه‌ها، سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها، استانداری‌ها و دیگر مراکز دولتی با نخست‌وزیری و مکاتبات نخست‌وزیری با دفتر مخصوص شاهنشاهی درباره وقایع و حوادث روزانه دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی است. دسته دوم نیز دربردارنده گزارش‌های تحلیلی درباره علل بروز جنبش دانشجویی و راه‌‌حل‌های پیشنهادی برای رفع آن است.

به‌طور کلی مضامین اسناد کتاب شامل جریان ملی شدن صنعت نفت، واقعه 16 آذر 1332، انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی، حادثه کشته شدن دکتر ابوالحسن خانعلی در فروردین 1340، حادثه اول بهمن 1340 و ورود نیروهای نظامی به دانشگاه تهران، تظاهرات و اعتصابات دانشجویی در سال 1346 در اعتراض به میزان و نحوه وصول شهریه دانشگاه‌ها، تظاهرات و اعتراضات سراسری به رهبری دانشجویان در اسفند 1348 در اعتراض به افزایش قیمت بلیط اتوبوس‌های شرکت واحد در تهران، اعتراضات گسترده علیه انقلاب سفید و جشن‌های آن و سفر نیکسون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا به ایران در سال 1351.

• «شانزده آذر به یاد حماسه و مقاومت دانشگاه»، مصطفی چمران، انتشارات نهضت آزادی

این کتاب دربردارنده خاطرات شهید دکتر مصطفی چمران از وقایع 16 آذر 1332 است. اهمیت این اثر به این دلیل است که جزو معدود تک‌نگاری‌های به جای مانده از حادثه 16 آذر به‌شمار می‌رود.

شهید چمران در این کتاب که در سال 1341 به رشته تحریر درآورد خاطرات روز 16 آذرماه 1332 را بازگو می‌کند و حال و هوای آن روز را در قالب کلمات به تصویر می‌کشد.

به عقیده شهید چمران مجموعه حوادث و رویدادهایی منجر به شکل‌گیری واقعه 16 آذر شد؛ افتتاح سفارت انگلستان و آمدن دنیس رایت، کاردار سفارت، تصرف مجدد نفت ایران از سوی کمپانی‌های نفتی و سفر نیکسون، معاون رئیس‌جمهوری وقت آمریکا به ایران. به عقیده وی تمام این وقایع همچون حلقه‌های زنجیر به هم مرتبط بودند و موجبات نارضایتی دانشجویان ایران را فراهم آوردند.

• «تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور»، افشین متین، ترجمه ارسطو آذری، نشر شیرازه

این کتاب به بررسی تاریخ تحولات جنبش دانشجویی ایران از سال 1332 تا 1357 می‌پردازد و دربردارنده گزارش جامعی از تاریخ کنفدراسیون جهانی محصلان و دانشجویان ایرانی است.

کتاب در چندین فصل با عناوین «تحصیل در خارج و تاثیر آن بر ایران تا اواسط قرن بیستم»، «خاستگاه جنبش دانشجویی در ایران و خارج تا سال‌های پایانی دهه 1330»، «دانشجویان، پیشگامان اپوزیسیون در ایران،‌ اروپا و ایالات متحده»، «کنفدراسیون دانشجویان و محصلین ایرانی، اتحادیه ملی»، «زبان گلوله‌ها: به‌سوی چرخشی جدید در گفتار و عمل»، «رادیکالیسم و مبارزه مسلحانه»، «دانشجویان ایرانی به رویارویی جهانی می‌پیوندند»، «توطئه بزرگ ضد ایرانی و غیرقانونی شدن کنفدراسیون» و «نقش دانشجویان در جنگ تبلیغاتی پیش از انقلاب» تهیه و تنظیم شده است.
• «جنبش دانشجویی در دو دهه از ۱۳۲۰ تا ۱۳۱۰»، ابراهیم یزدی، شرکت انتشارات قلم

موضوع این کتاب، بررسی جنبش دانشجویی در ایران طی دو دهه‌ 1320 و 1330 است. نویسنده معتقد است جنبش دانشجویی در این دوره، تحت تاثیر سه جریان فکری و سیاسی «جنبش کمونیستی (مارکسیستی)»، «جنبش ملی» و «جنبش اسلامی» قرار داشت. یزدی با این تقسیم‌بندی، تاریخچه، اهداف، اقدامات و سرگذشت این سه جریان و پیوند آنها را با دانشگاه و جنبش دانشجویی بررسی می‌کند.
 
نویسنده کتاب در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت به رهبری دکتر مصدق در سال‌های 1328 تا 1332، در دانشگاه تهران تحصیل می‌کرده و نماینده منتخب دانشجویان در شورای مرکزی سازمان (ملی) دانشجویان دانشگاه تهران و عضو هیات دبیران بوده است. وی پیش از ورود به دانشگاه در انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران فعالیت می‌کرد و پس از ورود به دانشگاه، سال‌ها عضو شورای مرکزی انجمن و عضو هیات تحریر ارگان‌های آن بود. یزدی بعد از کودتای 28 مرداد 1332 به نهضت مقاومت ملی پیوست و رابط کمیته مرکزی با کمیته دانشگاه بود. بر همین اساس، بخشی از مطالب کتاب متکی بر  خاطرات نویسنده است.

• «تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران»،  غلامرضا نجاتی، موسسه خدمات فرهنگی

این کتاب در دو جلد به شرح وقایع و جريان‌هاي سياسي تاريخ معاصر ايران به‌ويژه دوران 25 ساله بين كودتاي  28 مرداد 1332 و پيروزي انقلاب اسلامي می‌پردازد.

علل شكست نهضت ملي ايران و پیامدهای آن، مقاومت در برابر رژيم كودتا، بررسي علل و عواملي كه محمدرضا شاه و دولت‌هاي دست‌نشانده او توانستند به مدت 25 سال با خودكامگي بر ملت ایران حكومت كنند، شناخت مرداني كه در آن دوران، رهبري گروه‌هاي اپوزيسيون را در مبارزه عليه رژيم به عهده داشتند، بررسي و تحليل عملكرد سياسي و علل عدم موفقيت آنها و عواملي كه موجبات شكست برنامه‌هاي رفورم شاه را فراهم کرد مضامین جلد نخست کتاب را تشکیل می‌دهد.

جلد دوم کتاب نیز به بحث درباره موضوع‌هایی نظیر زمامداري كارتر، بازديد شاه از آمريكا، كابينه شريف امامي،‌ ايران در آستانه انقلاب،‌مشكل حضور شاه در ايران، ديدار شخصيت‌هاي خارجي با امام خميني(ره)، فروپاشي رژيم پهلوي می‌پردازد.

• «تاریخ‌ شفاهی جنبش دانشجویی مسلمان»، محمدحسن روزی‌طلب و امیرحسین ثابتی منفرد، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
 
«تاریخ شفاهی جنبش دانشجویی مسلمان»، دربردارنده روايت‌ها و خاطرات دانشجويان قديم و فعلي، از روند جنبش دانشجويي در دوره‌هاي مختلف و شرح ميزان اثرگذاري آنان در سير حوادث اجتماعي و سياسي است.

نویسندگان در این کتاب تلاش می‌کنند مقاطع مهم و سرنوشت‌ساز تاريخ جنبش دانشجويي کشور را تحليل و بررسی کنند. آشکار کردن نقش دانشجويان در مقاطع مهم و تأثيرگذار تاريخ 33 ساله انقلاب اسلامي هدف اصلی گردآوری این کتاب بوده است. «غلامحسين الهام»، «فاطمه رجبي»، «عليرضا زاهدي»، «سجاد صفار هرندي» و «سعيد زيباکلام» برخی از خاطرات و روایات این کتاب را قلم زده‌‌اند.

• «جنبش دانشجویی در ایران از تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی»، علیرضا کریمیان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
 
نویسنده در این کتاب با توجه به جایگاه ویژه سیاسی - اجتماعی دانشجویان به بررسی جایگاه این گروه به‌عنوان یکی از اجزای پدیده انقلاب اسلامی می‌پردازد. کتاب با مقدمه نسبتا مفصلی درباره شکل‌گیری جنبش دانشجویی آغاز می‌شود و در ادامه به علل گرایش دانشجویان به سیاست و گونه‌شناسی فعالیت سیاسی دانشجویان به عنوان جنبش اجتماعی می‌پردازد و در این رابطه به نظریه‌ها و دیدگاه‌های جامعه‌شناسان  و صاحب‌نظران مسائل سیاسی چون هابرماس، باتامور، سی‌رایت میلز و هربرت مارکوزه درباره جنبش دانشجویی استناد می‌کند. در هر فصل‌ نیز به بررسی جنبش‌های دانشجویان ایرانی در برهه‌های مختلف می‌پردازد.

• «جنبش دانشجویی پلی‌تکنیک تهران (دانشگاه امیرکبیر) 1338-1357»، عباس عبدی، نشر نی به سفارش پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

عباس عبدی در کتاب «جنبش دانشجویی پلی‌تکنیک تهران (دانشگاه امیرکبیر) 1338-1357» تاریخ دانشگاه را تا انقلاب 1357 به چهار دوره تقسیم کرده و به جزئی‌ترین فرایند فعالیت سیاسی دانشجویان آن دانشگاه پرداخته است. «حساسیت به روابط دختر و پسر» یکی از مسائلی به‌شمار می‌آید که نویسنده به آن اشاره کرده است.

وی مبنای این تقسیم‌بندی را میزان فعالیت‌های سیاسی در این دانشگاه به‌شمار آورده که گذر از هر مرحله آتش آن را تندتر کرده است. نویسنده بین قوام جنبش سیاسی در این دانشگاه، با افزایش سن آن رابطه‌ای مستقیم برقرار می‌کند و با نزدیک شدن به انقلاب نشان می‌دهد تب سیاست در آن چگونه تندتر شده است.

عبدی دوره اول را که از بدو تأسیس این دانشگاه یعنی 1338 تا 1343 به طول می‌انجامد، «غروب همه را به خانه می‌آورد» نامگذاری می‌کند تا نشان دهد جو غالب دانشگاه، بر پایه تحصیل و علم‌آموزی بوده و دانشجویان به‌جز عده‌ای که وابستگی‌هایی به جبهه ملی داشته‌اند، اگر هم اعتراضی می‌کردند در چارچوب صنفی و آرام بوده بدون آن‌که شیشه‌ای شکسته و جایی تخریب شود.

نویسنده دوره دوم را از سال 1343 تا 1347 تقسیم‌بندی و این دوره را «آرامش پیش از طوفان» قلمداد می‌کند و فضای سیاسی دانشگاه را به‌جز یکسری اعتصابات دانشجویی و دو حادثه مرگ تختی و تظاهرات هفتم و چهلم آن (به رهبری سازمان صنفی دانشگاه) و گرامیداشت 16 آذر در رکود می‌داند. بااین‌حال به دلیل ما به ازای تحولات سیاسی در جامعه این دوره را با وجود رکود کامل نوعی آتش زیر خاکستر می‌داند که منتظر جرقه‌ای بوده است.

در دوره سوم، در فاصله سال‌های 1348 تا 1352 «جرقه‌ای بر این هیزم تر» زده می‌شود؛ دوره‌ای که مهم‌ترین ویژگی آن وضوح وجه سیاسی و مبارزاتی فعالیت‌های دانشجویان است؛ مبارزه‌ای که کمابیش رنگ و بوی مخفی و براندازانه علیه رژیم شاه را می‌دهد. فضای دانشگاه در این دوره برخلاف دوره‌های پیشین نسبتاً رادیکال و حتی با خشونت و تخریب همراه می‌شود و بسیاری از دانشجویان این دانشگاه به عضویت دو گروه فداییان خلق و فلسطین درمی‌آیند.

دوره چهارم که همزمان است با «ترکیدن حباب قدرت»، فضای سیاسی دانشگاه به فراخور رادیکالیسم سیاسی جامعه و افزایش دانشجویان ورودی دانشگاه و ورود دانشجویانی از طبقات پایین‌تر با زمینه‌های خانوادگی مذهبی‌تر به دلیل حذف شهریه، رادیکال‌تر می‌شود.