خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- سمیه حسن‌نژاد: سومین جمع‌بندی از موضوع «جایگاه نقد در آثار علمی» به بررسی دیدگاههای دکتر حسین آذرنیوند، معاون علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، دکتر حمیدرضا محمدی خالصی‌فرد، سرپرست دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، دکتر محمدرضا تابش‌پور، عضو هیات علمی دانشکده مکانیک دانشگاه صنعتی شریف، جمشید کیانفر، مدیر خانه نقد کتاب ایران و دکتر اسماعیل قدیمی، مدرس رشته ارتباطات دانشگاه‌های علامه طباطبایی و سوره اشاره دارد. این کارشناسان در سخنان خود بر نقش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به‌عنوان متولی امر آموزش در مقاطع عالی تحصیلی، در تقویت زمینه‌های نقد آثار علمی و لزوم فرهنگسازی برای رونق و تقویت جریان نقد در جامعه علمی و دانشگاهی، تاکید داشتند.
نبود دغدغه در بین اهالی علم
حسین آذرنیوند، معاون علمی پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران، مقابل ایجاد جریان نقد موانعی را برشمرد و مهم‌ترین آنها را نیز نبود دغدغه در بین اهالی علم و وجود نوعی رودربایستی عنوان کرد.
وی برای نقد کتابهای ترجمه‌ای در کشور جایگاهی قائل نشده و اظهار کرد: «نقد ترجمه، به معنای بررسی وفاداری مترجم به متن اصلی است و این در حالی است که در بسیاری از آثار ترجمه‌ای، حذف و اضافه مترجم در متن نهایی دیده می‌شود؛ نقد کتابهای تالیفی را نیز صاحب یک چارچوب درست نمی‌‌دانم.»
مولف کتاب «اصلاح مراتع» معتقد است که با مقایسه بین جایگاه نقد کتابهای علمی و ادبی و فلسفی، مشاهده می‌شود که نقد این دسته از آثار نیز جریانی چندان مطلوبی ندارد؛ هرچند که منتقدان این حوزه‌ها از وجود ظرفیت نشریات متوسط برای طرح دیدگاههای خود بهره‌مند هستند.
آذرنیوند خود را منتقد آثار حوزه تخصصی خود معرفی می‌کند، اما در بیان دلایل منتشر نکردن نقد‌هایش، ترس از عکس‌العمل مولف یا مترجم را مطرح کرد.
جای نقد در نشریات کجاست؟
حمیدرضا محمدی خالصی‌فرد، سرپرست دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان، در بررسی جریان نقد، با اشاره به توجه صرف صنعت نشر دانشگاهی به ترجمه آثار علمی، نتیجه گرفت که جریان نقد فقط در حوزه آثار ترجمه‌ای باید جدی گرفته شود.
وی ارتباط جریان نقد با تولید نشریات تخصصی را رابطه‌ای تنگاتنگ میداند و معتقد است که در حال حاضر در کشور در این زمینه با نقص جدی روبه‌رو هستیم: «در حال حاضر نشریه نجوم از معدود نشریات علمی است که در شمارگان قابل توجهی منتشر می‌شود. پیگیری رفع جای خالی یک نشریه با محوریت نقد، موضوعی قابل توجه است.»
تولید نشریات علمی، وظیفه انجمن‌های علمی است
خالصی‌فرد همچنین با اشاره به نقش انجمن‌های علمی در این جریان، تولید نشریات تخصصی را از وظایف انجمن‌های علمی میداند. سرپرست دانشگاه تحصیلات تکمیلی علوم پایه زنجان معتقد است که نشریات علمی را باید انجمن‌های علمی تولید کنند و نهاد‌های دولتی نباید در فرایند انتشار این نشریات دخالت کنند. البته باید توجه داشت که وظیفه یک نشریه علمی، فقط انتشار نقد نیست، یعنی یک نشریه 100 صفحه‌ای باید هفت تا هشت صفحه نقد منتشر کند و لزومی ندارد همه محتوای یک نشریه علمی، نقد کتابهای علمی باشد، چراکه مخاطب به دنبال محتواهای متنوعی در یک نشریه است.
خالصی‌فرد که نقد را برای آثار ترجمه‌ای یک اصل میداند، ناشران تخصصی را در خط مقدم محک یک اثر ترجمه‌ای قرار میدهد. عضو انجمن اپتیک و فوتونیک ایران می‌گوید: «تعداد ناشران معتبر کتابهای علمی ما بسیار محدود است و همین عامل نیز در نقد موثر است. در حقیقت جریان نقد به عامل عرضه و تقاضا وابسته است. یعنی چقدر مخاطبان تمایل به مطالعه نقد دارند، تا بر این اساس کتابهای موردنظر خود را انتخاب کنند؟»
نقد و اعتبار جایزه کتاب سال
محمدرضا تابش‌پور، عضو هیات علمی دانشکده مکانیک دانشگاه صنعتی شریف، با تاکید بر فرهنگسازی برای تقویت جریان نقد، در تعریف نقد می‌گوید: «نقد یعنی طرح بیان حقیقت براساس معیار ثابت.»
وی شکل‌گیری یک جریان نقد را وابسته به آموزش میداند، چراکه معتقد است: «اگر آموزش روش نقد جدی گرفته نشود، جریان نقد به یک ضدارزش و عامل تخریب تبدیل خواهد شد. حقیقت نقد، شناسایی و رفع عیوب است، اما چه کسی هنر طرح نقاط ضعف یک اثر را دارد که بر شنونده برخورنده نباشد؟»
لزوم نقد نامزدهای جایزه کتاب سال
تابش‌پور بر لزوم نقد آثار نامزد جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی نیز تاکید کرده و اعتقاد دارد که اگر آثار منتخب نقد شوند، صلاحیت بسیاری از آنها زیر سوال خواهد رفت. وی همچنین در تشریح فایده نقد کتابهای نامزد جایزه کتاب سال، می‌گوید: «نقد آثاری که به مرحله نامزدی رسیده‌اند، به این پرسش پاسخ میدهد که آیا این کتاب‌ها قابلیت منتخب شدن دارند یا خیر؟»
مولف کتاب «تحلیل ارتعاشی سکوهای آب‌های عمیق» همچنین دانشگاه‌ها، مراکز و انجمن‌های علمی را در معیار‌سازی نقد موثر میداند و تاکید دارد که فعالیت انجمن‌ها در حوزه کتاب، باید از سوی رسانه‌ها حمایت شود. تابش‌پور گفت: «با معرفی معیار‌های دانشگاه‌ها و مراکز علمی در فرآیند انتخاب کتاب برتر از سوی رسانه‌ها، این شیوه در کشور تسری پیدا خواهد کرد. رسانه‌ای شدن این فرآیند انتخاب، موجب ایجاد جریان در همه دانشگاه‌ها خواهد شد.»
نبود روند ثابت در حوزه داوری‌های علمی
مدرس رشته مکانیک دانشگاه صنعتی شریف، از سویی بر کیفیت داوری‌های علمی به‌عنوان بخشی از معیار‌های نقد کتابهای علمی با نگاهی انتقادی صحبت به میان آورد. نبود یک روند ثابت در حوزه داوری‌های علمی کتابهای حوزه فنی و مهندسی، یکی از نقدهای تابش‌پور به روند این داوری‌ها است.
این پژوهشگر حوزه فراساحل، بر وجود تفاوت‌های اساسی بین جریان نقد کشورهای صاحب نشر حرفه‌ای و ایران تاکید کرد. تابش‌پور جریان نقد کتابهای علمی در ایران را مبتنی بر واقعیت و جریان نقد کتابهای علمی در کشورهای صاحب نشر حرفه‌ای را مبتنی بر ایده‌آل‌ها دانست و عنوان کرد: «در کشورهای پیشرفته، یک صاحبنظر با شناسایی افراد متخصص، سفارش تالیف کتاب میدهد. بنابراین چنین اثری نیاز به نقد ندارد، چراکه یک دانشمند برتر مولف آن است. آثار مولفان دیگر نیز از سوی برترین ویراستاران بررسی می‌شوند و چندان نیازی به نقد ندارند. جریان نقد کتابهای منتشر شده در کشورهای پیشرفته، نقد مبتنی بر واقعیت نیست، بلکه نقد مبتنی بر نگاه به ایده‌آل‌هاست.»
تابش‌پور، شکل‌گیری جریان نقد موثر در ایران را، وابسته به یک دهه فرهنگسازی در بین دانشگاهیان، جامعه علمی و مخاطبان آثار علمی میداند.
نقدی بر وزات علوم؛ جایگاه نقد در دانشگاه‌ها کجاست؟
جمشید کیانفر، مدیر خانه نقد کتاب ایران، نقد را جریان بررسی اندیشه‌ها دانسته و نتیجه گرفت که به دلیل سهیم نبودن ایران در تولید دانش حوزه علوم و فنون، نقدی نیز شکل نخواهد گرفت.
وی ضعف جریان نقد را، ناشی از نبود ظرفیت نقدپذیری در نهاد‌های اقتدارگرا مانند دولت برشمرد. کیانفر، با انتقاد از عملکرد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حوزه نشر علمی و دانشگاهی، بخشی از ضعف جریان نقد را در عملکرد این نهاد دولتی دانست و پدیده کتابسازی را نیز به عنوان یکی از مصادیق این بی‌توجهی مطرح کرد.
وزارت علوم، برای آثار ترجمه‌ای اهمیتی قائل نیست
کیانفر گفت: «وزارت علوم، اصلی‌ترین ارگان در نظارت بر تولید محتوا و انتشار کتاب است. به‌عبارتی دیگر این وزارتخانه در بررسی تولید کتاب به قلم مدرسان خود در حوزه ترجمه، محلی از اعراب قائل نیست. یعنی تالیف، برای این ارگان از اهمیت بالاتری نسبت به ترجمه برخوردار است.»
مدیر خانه نقد کتاب ایران، همچنین وزارت علوم را برای بی‌توجهی به تولید نشریات تخصصی در حوزه نقد مقصر میداند و با ارائه یک آمار سعی در اثبات این موضوع دارد. وی عنوان کرد: «بارها در مصاحبه‌های مختلف گفته‌ام که بیش از یک‌هزار نشریه با درجه علمی- پژوهشی، حق انتشار مقالات ترجمه‌ای ندارند؛ در نتیجه وقتی مجوز انتشار مقالات ترجمه‌ای صادر نمی‌شود و انتشار کتاب ترجمه‌ای به‌عنوان معیاری برای ارتقاء درنظر گرفته نمی‌شود، مدرس نیز به کتابسازی اقدام می‌کند.»
دانشگاه، خانه نقد است
اسماعیل قدیمی، مدرس دانشگاه علامه طباطبایی نیز مانند محمدرضا تابش‌پور، بر فرهنگسازی در تقویت جریان نقد کتابهای علمی تاکید دارد. وی یکی از کار‌کرد‌های اصلی دانشگاه‌ها را نقد میداند و می‌گوید: «دانشگاه‌ها کاری جز نقد ندارند. بنابراین نقد در همه زمینه‌های دانشگاهی، اجرایی، سیاستگذاری و همه ارکان جامعه از جمله سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع نیاز است.» قدیمی، نقد را نیازمند دو ابزار اساسی، یعنی تحقیق و آمار و ارقام میداند.
این مدرس حوزه ارتباطات، در یک مقایسه بین جریان نقد در جامعه پیش و بعد از انقلاب ایران، به این نتیجه می‌رسد که جریان نقد در جامعه بعد از انقلاب رشد داشته، اما دارای نقاط ضعفی است که شامل موارد زیر است:
- سیستماتیک نیست؛ یعنی مبتنی بر یک سری روشهای علمی، مهارتها و تخصصها نیست.
- حوزه‌های شخصی از حوزه‌های اجتماعی در نقدها از یکدیگر جدا نمی‌شود.
- نقدها بیشتر به جناحبندیها گرایش دارند؛ یعنی ملاکهای نقد جناحی است و گرایشهای منافع شخصی دارد.
- نقدهای موجود محققانه و علمی نیستند؛ خالی از هرگونه پیشنهاد و ارائه راهکار هستند.
- نقدهای موجود جهتدهنده نیستند. نقدهای موجود به تصمیمگیری یا تصمیمسازی منجر نمیشوند. است.
تقویت نقد علمی، یعنی اقتدار علمی
مدرس دانشگاه علامه طباطبایی، مانند جمشید کیانفر، نقش نهاد دانشگاه را در تربیت نسل متخصص برای نقد کتابهای دانشگاهی تعیین‌کننده میداند. قدیمی، کتابهای حوزه فنی و مهندسی را مانند آثار حوزه ادبیات، هنر و اجتماعی نیازمند نقد دانسته و معتقد است که نقد باید در فضای دانشگاهی صورت بگیرد. وی نقد را یک فعل و کنش اجتماعی و عمل هوشمندانه اجتماعی تعریف می‌کند که مراکز علمی و پژوهشی و مراکز متولی، مسئول پرورش آن هستند.
قدیمی گفت: «نقد، موشکافی کردن و تشخیص مسائل و کژکارکردیها است.» وی نقد را در دانشگاه‌های مطرح دنیا دارای جایگاهی ریشه‌دار دانست و عنوان کرد: «برخی از این دانشگاه‌ها از همان اول نیز بنیادهای علمورزی را گذاشته‌اند. دنیا در زمینه نقد علمی، به مراتب از ما جلوتر است. نقدها توسط وسایل ارتباطی آنها، پخش می‌شوند.»
مدرس ارتباطات دانشگاه سوره، فرهنگسازی از سوی رسانه‌ها را برای تحقق اقتدار علمی که لازمه آن نقد است، اساسی میداند.
متن کامل گفت‌‌و‌گوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر حسین آذرنیوند را اینجـــــــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌‌و‌گوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر حمیدرضا محمدی خالصی‌فرد را اینجـــــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌‌و‌گوی خبرنگار (ایبنا) با دکتر محمدرضا تابش‌پور را اینجـــــــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌‌و‌گوی خبرنگار (ایبنا) جمشید کیانفر را اینجـــــــــــا بخوانید.
متن کامل گفت‌‌و‌گوی خبرنگار (ایبنا) دکتر اسماعیل قدیمی را اینجــــــــا بخوانید.
نظر شما