خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- اميرحسين شرافت: به جرات می‌توان گفت که کارنامه متون دعایی و دعاپژوهی اندیشمندان مسلمان به‌ویژه عالمان شیعه، نسبت به دیگر ادیان و مذاهب، بسیار پر برگ و بارتر است. عالمان و عارفان شیعه در طول تاریخِ پر فراز و نشیب تشیع، گنجینه گرانسنگی از کتاب‌های دعایی را به يادگار گذاشتهاند که هم از نظر کمیت (تعداد دعاها، تعداد کتب دعایی، تعداد دعاپژوهان) و هم از نظر کیفیت (بیان آموزه‌های عالی اخلاقی و عرفانی) در طول تاریخ بشر کمنظیر است. از اين ميان، آموزه‌هاي شيعي پر برگ و بارتر است و نيايش‌هايي كه از ائمّة طاهرين (ع) وجود دارد، مانندي ندارد و افتخار اين مذهب به شمار مي‌آيد. خاصّه بايد از نيايش‌هاي امام سجّاد (ع) ياد كرد كه نه يك صحيفة سجّاديّه، بلكه چندين صحيفه است و زبور آل محمّد (ع) ناميده می‌شود و آن حضرت نيز «زين العابدين» خوانده شده است.
در پنج دهة اخير كتاب‌هايي بسيار دربارة نيايش فراهم آمده و بسياري از متون روايي در اين موضوع، تصحيح و منتشر شده است. در كنار آثار ارزنده و آموزنده، آثاري سست و سطحي هم به چاپ رسيده كه انگيزه‌هاي تجاري در آن دخيل بوده است.
به نظر مي‌رسد موضوع دعا و نیایش از جمله موضوعات عام و مورد علاقه و نیاز عموم مردم بوده و هست؛ بنابراین بی دلیل نیست که بیشترین آمار کتاب‌های چاپ‌شده به اين موضوع اختصاص دارد؛ اما همین ویژگی، محل سوء استفاده عدهای سودجو نيز قرار گرفته و این دغدغه مقدس و فطری بشر، با کتابهایی بازاری و فاقد هرگونه استناد و آلوده به خرافات و شبهات به‌شدت مورد تهدید واقع شده است. به عنوان مثال، چاپهای بیکیفیت و بیتحقیق و رونویسی از دعاهای منسوب به ائمه اطهار، نام و نان زیادی برای برخی ناشران و پخته خواران فراهم کرده است که جای تاسف و دریغ دارد. مثال دیگر، چاپهای گوناگون کتاب «مفاتیح‌الجنان» است که در اکثر آن‌ها دخل و تصرفات فراوانی صورت گرفته است و این در حالی است که خود مرحوم محدث قمی ــ مؤلف آن ــ راضی به‌اين امر نبود: «بعد از آن که بعون الله تعالی، کتاب مفاتیح‌الجنان را تالیف نمودم و در اقطار منتشر گشت، به خاطرم رسید که در طبع دوم آن بر آن زیاد کنم. ... لکن دیدم هرگاه اين کار را کنم، فتح بابی شود برای تصرف در کتاب مفاتیح و بسا شود بعضی از فضولان بعد از این در آن کتاب بعضی از ادعیه دیگر بیفزایند یا از آن کم کنند و به اسم مفاتیح‌الجنان در میان مردم رواج دهند. ... لاجرم کتاب را به همان حال خود واگذاشتم. ... و به لعنت خداوند قهار و نفرین رسول خدا و ائمه اطهار علیهم‌السلام واگذار و حواله نمودم کسی را که در مفاتیح تصرف کند».
اما برخی با وجود آن لعن و نفرین، تصرفاتی در مفاتیح‌الجنان کرده و مطالبی به اول و آخر آن افزودهاند که شایسته است در مقالات و نگارش‌هاي تحلیلی و انتقادی آسیب‌شناسی کتاب‌های نیایشی شیعه به آن پرداخته شود.
«كتابشناسي نيايش‌های شیعه» و ویژگی‌هایش
«کتابشناسي نيايش‌هاي شيعه» که در ادامه به معرفي اجمالي آن پرداخته شده، همة آثار دعایی و نیایشی را فرادست خواننده مي‌دهد و از جمله فوايدش اين است كه پژوهندگان درمي‌يابند آثاري بهتر و بسامان‌تر در موضوع نيايش مي‌توان آفريد که: «هزار بادة ناخورده در رگ تاك است».
كتابشناسي چيزي جز اطّلاع‌رساني نيست و به خواننده آگاهي مي‌دهد كه در فلان موضوع، چه و چگونه كتاب‌هايي منتشر شده و اشتراكات و اختلافاتشان چيست. بايسته مي‌آيد به ازاي هر موضوعي، چندين كتابشناسي فراهم آيد (كتابشناسي الفبايي، موضوعي، توصيفي، تحليلي و...) تا جامعة علمي دريابد كه چه كارهايي انجام شده و چه كارهايي بر زمين مانده است. مهم‌تر اين كه نويسندگان از فرو افتادن به ورطة تكرار مكرّرات مصون شوند و بكوشند آثاري جديد بيافرينند.
در پنج دهة اخير كتاب‌هايي بسيار دربارة نيايش فراهم آمده و بسياري از متون روايي در اين موضوع، تصحيح و منتشر شده است. در كنار آثار ارزنده و آموزنده، آثاري سست و سطحي هم به چاپ رسيده كه انگيزه‌هاي تجاري در آن دخيل بوده است.
به نظر مي‌رسد موضوع دعا و نیایش از جمله موضوعات عام و مورد علاقه و نیاز عموم مردم بوده و هست؛ بنابراین بی دلیل نیست که بیشترین آمار کتاب‌های چاپ‌شده به اين موضوع اختصاص دارد؛ اما همین ویژگی، محل سوء استفاده عدهای سودجو نيز قرار گرفته و این دغدغه مقدس و فطری بشر، با کتابهایی بازاری و فاقد هرگونه استناد و آلوده به خرافات و شبهات به‌شدت مورد تهدید واقع شده است. به عنوان مثال، چاپهای بیکیفیت و بیتحقیق و رونویسی از دعاهای منسوب به ائمه اطهار، نام و نان زیادی برای برخی ناشران و پخته خواران فراهم کرده است که جای تاسف و دریغ دارد. مثال دیگر، چاپهای گوناگون کتاب «مفاتیح‌الجنان» است که در اکثر آن‌ها دخل و تصرفات فراوانی صورت گرفته است و این در حالی است که خود مرحوم محدث قمی ــ مؤلف آن ــ راضی به‌اين امر نبود: «بعد از آن که بعون الله تعالی، کتاب مفاتیح‌الجنان را تالیف نمودم و در اقطار منتشر گشت، به خاطرم رسید که در طبع دوم آن بر آن زیاد کنم. ... لکن دیدم هرگاه اين کار را کنم، فتح بابی شود برای تصرف در کتاب مفاتیح و بسا شود بعضی از فضولان بعد از این در آن کتاب بعضی از ادعیه دیگر بیفزایند یا از آن کم کنند و به اسم مفاتیح‌الجنان در میان مردم رواج دهند. ... لاجرم کتاب را به همان حال خود واگذاشتم. ... و به لعنت خداوند قهار و نفرین رسول خدا و ائمه اطهار علیهم‌السلام واگذار و حواله نمودم کسی را که در مفاتیح تصرف کند».
اما برخی با وجود آن لعن و نفرین، تصرفاتی در مفاتیح‌الجنان کرده و مطالبی به اول و آخر آن افزودهاند که شایسته است در مقالات و نگارش‌هاي تحلیلی و انتقادی آسیب‌شناسی کتاب‌های نیایشی شیعه به آن پرداخته شود.
«كتابشناسي نيايش‌های شیعه» و ویژگی‌هایش
«کتابشناسي نيايش‌هاي شيعه» که در ادامه به معرفي اجمالي آن پرداخته شده، همة آثار دعایی و نیایشی را فرادست خواننده مي‌دهد و از جمله فوايدش اين است كه پژوهندگان درمي‌يابند آثاري بهتر و بسامان‌تر در موضوع نيايش مي‌توان آفريد که: «هزار بادة ناخورده در رگ تاك است».
كتابشناسي چيزي جز اطّلاع‌رساني نيست و به خواننده آگاهي مي‌دهد كه در فلان موضوع، چه و چگونه كتاب‌هايي منتشر شده و اشتراكات و اختلافاتشان چيست. بايسته مي‌آيد به ازاي هر موضوعي، چندين كتابشناسي فراهم آيد (كتابشناسي الفبايي، موضوعي، توصيفي، تحليلي و...) تا جامعة علمي دريابد كه چه كارهايي انجام شده و چه كارهايي بر زمين مانده است. مهم‌تر اين كه نويسندگان از فرو افتادن به ورطة تكرار مكرّرات مصون شوند و بكوشند آثاري جديد بيافرينند.
اصولاً كتابشناسي هنگامي لازم مي‌شود كه اطّلاعات فراواني در يك موضوع پديد مي‌آيد. از این رو وفور نيايش‌نامه‌هاي اسلامي، برخي محققان و مؤسسات فرهنگی را بر آن داشت تا به تهیه بپردازند. برطبق اطلاعات ما شايد اولین کتاب مستقل باعنوان کتابشناسى نیایش درسال 1386 ش، در مؤسسه فرهنگی دین پژوهی بشرا تهیه شده باشد. این کتاب توسط بوستان کتاب، در 512 ص رقعی به چاپ رسید. دراین کتاب، 1400 کتاب نیایشی شیعه، اهل سنت، مسیحیت و... که به فارسی یا عربی نوشته یا ترجمه شده بود، معرفی شد.
در اواخر سال 1392 و پس از گذشت شش سال ازچاپ آن کتاب و ارزیابی مجدد و استفاده از دیدگاههای کارشناسان و منتقدان، محققان و متوليان کتابشناسي مزبور به اين نتيجه رسيدند که بهتراست ادبیات دعایی شیعه به دلیل کمیت و کیفیت ویژه، به طورمستقل معرفی شود. این نهايتا منجر به تدوين و تنظيم «کتابشناسى موضوعی نیایش‌های شیعه» شد. این کتابشناسی، گزیده است و به باور دست اندرکاران آن، تهیه کتابشناسی جامع نیایش، کاری نسبتا طاقتفرسا، تقریبا ناممکن و در عین حال غیرضروری است، زیرا اولا در این قلمرو، هزاران کتاب چاپ شده که فهرست کامل آن‌ها در هیچ کدام از پایگاههای اطلاع رسانی ثبت نشده است، ثانیا بسیاری از این کتاب‌ها، تکراری و فاقد ارزش افزوده اند. بنابراین در این فهرست، گزیده کتاب‌های نیایشی آمده است که به زعم گردآورنده اين مجموعه، مهم و قابل معرفی تشخیص داده شده‌اند.
در اواخر سال 1392 و پس از گذشت شش سال ازچاپ آن کتاب و ارزیابی مجدد و استفاده از دیدگاههای کارشناسان و منتقدان، محققان و متوليان کتابشناسي مزبور به اين نتيجه رسيدند که بهتراست ادبیات دعایی شیعه به دلیل کمیت و کیفیت ویژه، به طورمستقل معرفی شود. این نهايتا منجر به تدوين و تنظيم «کتابشناسى موضوعی نیایش‌های شیعه» شد. این کتابشناسی، گزیده است و به باور دست اندرکاران آن، تهیه کتابشناسی جامع نیایش، کاری نسبتا طاقتفرسا، تقریبا ناممکن و در عین حال غیرضروری است، زیرا اولا در این قلمرو، هزاران کتاب چاپ شده که فهرست کامل آن‌ها در هیچ کدام از پایگاههای اطلاع رسانی ثبت نشده است، ثانیا بسیاری از این کتاب‌ها، تکراری و فاقد ارزش افزوده اند. بنابراین در این فهرست، گزیده کتاب‌های نیایشی آمده است که به زعم گردآورنده اين مجموعه، مهم و قابل معرفی تشخیص داده شده‌اند.
کتابشناسی حاضر، اگرچه جامع و کامل نیست، اما به طور نسبی میتواند گزارشی قابل تامل و مستند از قلمرو نیایش‌پژوهی شیعه ارایه کند که برای محققان علوم اسلامی و مسوولان و دستاندرکاران فرهنگي و نهادهای تصمیم‌گیرنده، جالب توجه است. اگر چه تجزیه و تحلیل کیفی و کمّی این کار به بایسته‌های پژوهش در قلمرو نیایش مربوط می‌شود.
این کتابشناسى، به لحاظ تنظیم، الفبایی و براساس الفبای نام خانوادگی نویسندگان با استناد به سرشناسه نویسندگان سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران تهیه شده است. زبان این کتابشناسى فارسى است و در آن کتابهایى معرفى شده‌اند که به فارسى و عربى نوشته یا ترجمه شده‌اند. تقسیمبندی این کتابشناسی، طبق صلاحدید مؤسسه دین‌پژوهی بشرا (ناشر کتاب) و ذوق و نظر گردآورنده اين مجموعه بوده که قابل نقد و بررسی و تغییر و اصلاح است.
محیط این کتابشناسى از نظر چاپ و انتشار، ایران، عراق و لبنان است. بیشتر کتابهاى این مجموعه در ایران نوشته و منتشر شده‌اند. مجموعه حاضر، کتابشناسى موضوعی نیایش است نه مأخذشناسى نیایش. به دیگرسخن، این کتابشناسى مشتمل برمعرفى کتابهایى است که درباره دعا و نیایش نوشته شده، نه مقالاتى با موضوع دعا و نیایش که درکتابهاى گوناگون مانندکتابهاى تفسیرى، حدیثى و ... یا درنشریات و روزنامهها به چاپ رسیده‌اند.
با استناد به بانکهای اطلاعات منابع علمی در ایران (کتابخانه ملی، پایگاه اطلاع‌رسانی سراسري اسلامي (پارسا)، خانه کتاب، پایگاه اطلاعات کتابخانههای ایران و ...) در حدود 10هزار کتاب با موضوع دعا و نیایش و موضوعات وابسته در کتابخانههای ایران وجود دارد که در کتاب حاضر، بعد از کارشناسی و حذف موارد تکراری و کتاب‌های غیرمستند و ضعیف، دو هزار عنوان از این کتاب‌ها معرفی شده است.
بنابراین کتاب حاضر، شامل معرفی عموم کتاب‌های نیایشی موجود در کتابخانههای ایران نیست؛ بلکه اختصاص به کتاب های دعایی مذهب تشیع دارد اگر چه به گفته محقق کتابشناسي مزبور، کتابشناسی نیایش‌های اهل سنت نیز در دست تحقیق است.
ویژگی دیگر اثر، این است که برخلاف نسخه قبلی‌اش که فهرست کلی و عمومی کتاب‌های نیایشی بود، فهرست موضوعی و تخصصی نیایش‌های شیعه است. تدوین این اثر به اين شیوه، کار را برای محققان آسانتر خواهد کرد. به دیگر سخن، در حدود بیست کتابشناسی موضوعی در این کتابشناسی خلاصه شده است. همان طور که اشاره گرديد، چينش کتاب، بر اساس تنظیم الفبایی نام نویسندگان صورت گرفته است تا هم بر اساس استانداردهای کتابشناسی باشد و هم بتوان راحتتر به کارنامه نیایش‌پژوهی نویسندگان دست یافت. در ويرايش قبلی، قمری یا شمسی بودن سال چاپ کتاب‌ها ذکر نشده بود که همین امر، درموارد معدودی باعث اختلاف نظر و سردرگمی می‌شد. در این اثر، قمری یا شمسی یا میلادی بودن سال چاپ کتاب‌ها با استناد به بانکهای اطلاعات پيش‌گفته مشخص شده است.
نکته دیگری که در این کتابشناسی موضوعی نمود یافته، این است که بسیاری از کتاب‌ها که عنوانهای کلی یا غیر موضوعی داشتند و از آن عناوین، موضوع اصلی کتاب مشخص نمیشد، دارای عنوان فرعی در داخل پرانتز شده‌اند تا موضوع دقیق کتاب مشخص شود. همچنین این کتاب تنها به معرفی کتاب‌های فارسی و عربی و ترجمه آن‌ها توجه داشته و نه مقالات و یا زبان‌های دیگر.
این اثر کتاب شناسی موضوعی نیایش است و نه کتاب شناسی تاریخی نیایش و نه کتاب شناسی تحلیلی و انتقادی و نه آماری و توصیفی. یعنی در این مجموعه کتاب‌های قوی و ضعیف، نوآورانه و تقلیدی، پرمحتوا و کم محتوا، همه در کنار هم بدون هیچ وجه تمایزی آمده‌اند. بیشتر کتاب‌های این مجموعه انتشارات ایران، لبنان و عراق است.
بعد از مقدمه کتاب مقاله‌اي با عنوان «ادبیات دعا» در شیعه نوشته رسول جعفریان و مهدی مهریزی به چاپ رسیده است. در این مقاله گزارشی تاریخی از ادبیات دعا در شیعه بیان شده است. همچنین به اولین‌های کتب دعایی شیعه، محدوده دعاها و دوران مختلف نگارش کتاب‌های شیعی پرداخته است. این دوران به پنج دوره تقسیم شده است و ویژگی‌ها، مهم‌ترین کتاب‌ها و نویسندگان هر دوره معرفی شده‌اند.
کتاب شامل سیزده فصل است و از کتابشناسی دعاهای قرآن و معصومان (ع) آغاز شده و تا کتابشناسی دعاهای خاص در فصول مختلف ادامه مي‌یابد. کتاب در 414 صفحه با نمایه اعلام و نمایه کتاب‌ها به پایان مي‌رسد.
کتابشناسی نیایش‌های شیعه را سید رضا باقریان موحد زیر نظر علی باقری‌فر گرداوري و تنظيم کرده، رسول جعفریان و مهدی مهریزی بر آن مقدمه نوشته‌اند و انتشارات بشرا آن را در 414 صفحه به سال 1392 چاپ و منتشر کرده است. به گفته ناشر کتاب، همچنین فهرست مطالب حدود سیصد کتاب از این مجموعه تا کنون به طور کامل تایپ شده و در قالب لوح فشرده همراه با این کتاب ارایه شده است.
برخی بایسته‌های نیایش‌پژوهی
در پايان برخي بایسته‌های پژوهش در قلمرو دعا و نیایش که در نتيجه ارایه اين کتابشناسي خود را بيشتر نشان داده و نمود پيدا کرده يادآوري مي‌شود:
1. از آنجا که موضوع دعا و نیایش، یک موضوع عمومی و گرایش فطری همگانی است، بنابراین می‌توان از منظر تمامی علوم انسانی و اسلامی به آن نگریست و ابعاد معنایی و معنوی آن را واکاوید؛ کاری که در دهه اخیر، مورد توجه اندیشمندان بسیاری قرار گرفته و آثار قابل تاملی در این قلمرو منتشر شده است. اما با وجود این تلاشها، هنوز حق مطلب و مطلب حق درباره اين موضوع مهم، آنچنان که باید و شاید ادا نشده است. بنابراین جا دارد که در قالب کتابی مستقل با عنوان بایسته‌های پژوهش در قلمرو نیایش يا عناويني ديگر، فهرستی از کارهای انجام‌نشده و بر زمین مانده در این قلمرو ارایه شود تا محققان بتوانند با اطلاع و آگاهی بیشتری در این وادی گام بردارند.
مقاله ابوالفضل حافظیان بابلی با عنوان «سیر نگارشهای صحیفه‌پژوهی و بایسته‌های جدید» (نشریه سفینه، شماره 8، 1384 ش، صص 140 ــ 165) گامي در راستای تحقق این موضوع بوده است و چون موضوع کار، کتابشناسی بوده، بنابراین از دخالت در امر مفهوم‌شناسی نیایش و بایسته‌های تحقیق در این قلمرو، صرف نظر شده و تنها بایسته‌های پژوهش در قلمرو کتابشناسی نیایش مورد دقت قرار گرفته است.
2. از نظر محققان، درباره موضوع دعا و نیایش باید چند کتابشناسی، تهیه و منتشر شود تا بعد از آن به طور نسبی، بتوان کارنامه نیایش‌پژوهی را فراروی خوانندگان قرار داد:
يکي کتابشناسی تاریخی نیایش است. اين تحقيق از آنجا اهميت مي‌يابد که بدانيم کارنامه دعا و نیایش در شیعه، عمری بیش از هزار سال دارد و هزاران کتاب در این باره نوشته شده است. از این رو ضروری است که در قالب این کتابشناسی، گزارشی تاریخی از اولینها تا آخرینها فراهم شود. این مهم تا حدودی با مقاله رسول جعفریان و مهدی مهریزی با عنوان «ادبیات دعا در شیعه»، که پس از مقدمه آمده است تأمین شده است.
پژوهش ديگر و دوم، لزوم کتابشناسی تحلیلی و انتقادی نیایش است که ضرورت آن به موضوع دعا و نیایش باز مي‌گردد که بعضا به شدت مورد توجه عام و خاص بوده و هزاران کتاب ــ ضعیف یا قوی، مستند یا بی‌مدرک، نوآورانه یا تقلیدی ــ در این باره نوشته شده است و ضروری است که کارشناسان و نخبگان به تحلیل و نقد این آثار بپردازند و گزارشی از کارشناسی خود را در قالب این کتابشناسی ارایه کنند.
رسیدن به خواستههای فوق که در اصل، جزو بدیهیات تحقیق محسوب می‌شود، اما برخي از آن‌ها براي جامعه فرهنگي و علمي ما آرزوهای دست‌نیافتنی است، همت محققان و نخبگان را میطلبد که بدان سخت امیدواریم.
این کتابشناسى، به لحاظ تنظیم، الفبایی و براساس الفبای نام خانوادگی نویسندگان با استناد به سرشناسه نویسندگان سایت کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران تهیه شده است. زبان این کتابشناسى فارسى است و در آن کتابهایى معرفى شده‌اند که به فارسى و عربى نوشته یا ترجمه شده‌اند. تقسیمبندی این کتابشناسی، طبق صلاحدید مؤسسه دین‌پژوهی بشرا (ناشر کتاب) و ذوق و نظر گردآورنده اين مجموعه بوده که قابل نقد و بررسی و تغییر و اصلاح است.
محیط این کتابشناسى از نظر چاپ و انتشار، ایران، عراق و لبنان است. بیشتر کتابهاى این مجموعه در ایران نوشته و منتشر شده‌اند. مجموعه حاضر، کتابشناسى موضوعی نیایش است نه مأخذشناسى نیایش. به دیگرسخن، این کتابشناسى مشتمل برمعرفى کتابهایى است که درباره دعا و نیایش نوشته شده، نه مقالاتى با موضوع دعا و نیایش که درکتابهاى گوناگون مانندکتابهاى تفسیرى، حدیثى و ... یا درنشریات و روزنامهها به چاپ رسیده‌اند.
با استناد به بانکهای اطلاعات منابع علمی در ایران (کتابخانه ملی، پایگاه اطلاع‌رسانی سراسري اسلامي (پارسا)، خانه کتاب، پایگاه اطلاعات کتابخانههای ایران و ...) در حدود 10هزار کتاب با موضوع دعا و نیایش و موضوعات وابسته در کتابخانههای ایران وجود دارد که در کتاب حاضر، بعد از کارشناسی و حذف موارد تکراری و کتاب‌های غیرمستند و ضعیف، دو هزار عنوان از این کتاب‌ها معرفی شده است.
بنابراین کتاب حاضر، شامل معرفی عموم کتاب‌های نیایشی موجود در کتابخانههای ایران نیست؛ بلکه اختصاص به کتاب های دعایی مذهب تشیع دارد اگر چه به گفته محقق کتابشناسي مزبور، کتابشناسی نیایش‌های اهل سنت نیز در دست تحقیق است.
ویژگی دیگر اثر، این است که برخلاف نسخه قبلی‌اش که فهرست کلی و عمومی کتاب‌های نیایشی بود، فهرست موضوعی و تخصصی نیایش‌های شیعه است. تدوین این اثر به اين شیوه، کار را برای محققان آسانتر خواهد کرد. به دیگر سخن، در حدود بیست کتابشناسی موضوعی در این کتابشناسی خلاصه شده است. همان طور که اشاره گرديد، چينش کتاب، بر اساس تنظیم الفبایی نام نویسندگان صورت گرفته است تا هم بر اساس استانداردهای کتابشناسی باشد و هم بتوان راحتتر به کارنامه نیایش‌پژوهی نویسندگان دست یافت. در ويرايش قبلی، قمری یا شمسی بودن سال چاپ کتاب‌ها ذکر نشده بود که همین امر، درموارد معدودی باعث اختلاف نظر و سردرگمی می‌شد. در این اثر، قمری یا شمسی یا میلادی بودن سال چاپ کتاب‌ها با استناد به بانکهای اطلاعات پيش‌گفته مشخص شده است.
نکته دیگری که در این کتابشناسی موضوعی نمود یافته، این است که بسیاری از کتاب‌ها که عنوانهای کلی یا غیر موضوعی داشتند و از آن عناوین، موضوع اصلی کتاب مشخص نمیشد، دارای عنوان فرعی در داخل پرانتز شده‌اند تا موضوع دقیق کتاب مشخص شود. همچنین این کتاب تنها به معرفی کتاب‌های فارسی و عربی و ترجمه آن‌ها توجه داشته و نه مقالات و یا زبان‌های دیگر.
این اثر کتاب شناسی موضوعی نیایش است و نه کتاب شناسی تاریخی نیایش و نه کتاب شناسی تحلیلی و انتقادی و نه آماری و توصیفی. یعنی در این مجموعه کتاب‌های قوی و ضعیف، نوآورانه و تقلیدی، پرمحتوا و کم محتوا، همه در کنار هم بدون هیچ وجه تمایزی آمده‌اند. بیشتر کتاب‌های این مجموعه انتشارات ایران، لبنان و عراق است.
بعد از مقدمه کتاب مقاله‌اي با عنوان «ادبیات دعا» در شیعه نوشته رسول جعفریان و مهدی مهریزی به چاپ رسیده است. در این مقاله گزارشی تاریخی از ادبیات دعا در شیعه بیان شده است. همچنین به اولین‌های کتب دعایی شیعه، محدوده دعاها و دوران مختلف نگارش کتاب‌های شیعی پرداخته است. این دوران به پنج دوره تقسیم شده است و ویژگی‌ها، مهم‌ترین کتاب‌ها و نویسندگان هر دوره معرفی شده‌اند.
کتاب شامل سیزده فصل است و از کتابشناسی دعاهای قرآن و معصومان (ع) آغاز شده و تا کتابشناسی دعاهای خاص در فصول مختلف ادامه مي‌یابد. کتاب در 414 صفحه با نمایه اعلام و نمایه کتاب‌ها به پایان مي‌رسد.
کتابشناسی نیایش‌های شیعه را سید رضا باقریان موحد زیر نظر علی باقری‌فر گرداوري و تنظيم کرده، رسول جعفریان و مهدی مهریزی بر آن مقدمه نوشته‌اند و انتشارات بشرا آن را در 414 صفحه به سال 1392 چاپ و منتشر کرده است. به گفته ناشر کتاب، همچنین فهرست مطالب حدود سیصد کتاب از این مجموعه تا کنون به طور کامل تایپ شده و در قالب لوح فشرده همراه با این کتاب ارایه شده است.
برخی بایسته‌های نیایش‌پژوهی
در پايان برخي بایسته‌های پژوهش در قلمرو دعا و نیایش که در نتيجه ارایه اين کتابشناسي خود را بيشتر نشان داده و نمود پيدا کرده يادآوري مي‌شود:
1. از آنجا که موضوع دعا و نیایش، یک موضوع عمومی و گرایش فطری همگانی است، بنابراین می‌توان از منظر تمامی علوم انسانی و اسلامی به آن نگریست و ابعاد معنایی و معنوی آن را واکاوید؛ کاری که در دهه اخیر، مورد توجه اندیشمندان بسیاری قرار گرفته و آثار قابل تاملی در این قلمرو منتشر شده است. اما با وجود این تلاشها، هنوز حق مطلب و مطلب حق درباره اين موضوع مهم، آنچنان که باید و شاید ادا نشده است. بنابراین جا دارد که در قالب کتابی مستقل با عنوان بایسته‌های پژوهش در قلمرو نیایش يا عناويني ديگر، فهرستی از کارهای انجام‌نشده و بر زمین مانده در این قلمرو ارایه شود تا محققان بتوانند با اطلاع و آگاهی بیشتری در این وادی گام بردارند.
مقاله ابوالفضل حافظیان بابلی با عنوان «سیر نگارشهای صحیفه‌پژوهی و بایسته‌های جدید» (نشریه سفینه، شماره 8، 1384 ش، صص 140 ــ 165) گامي در راستای تحقق این موضوع بوده است و چون موضوع کار، کتابشناسی بوده، بنابراین از دخالت در امر مفهوم‌شناسی نیایش و بایسته‌های تحقیق در این قلمرو، صرف نظر شده و تنها بایسته‌های پژوهش در قلمرو کتابشناسی نیایش مورد دقت قرار گرفته است.
2. از نظر محققان، درباره موضوع دعا و نیایش باید چند کتابشناسی، تهیه و منتشر شود تا بعد از آن به طور نسبی، بتوان کارنامه نیایش‌پژوهی را فراروی خوانندگان قرار داد:
يکي کتابشناسی تاریخی نیایش است. اين تحقيق از آنجا اهميت مي‌يابد که بدانيم کارنامه دعا و نیایش در شیعه، عمری بیش از هزار سال دارد و هزاران کتاب در این باره نوشته شده است. از این رو ضروری است که در قالب این کتابشناسی، گزارشی تاریخی از اولینها تا آخرینها فراهم شود. این مهم تا حدودی با مقاله رسول جعفریان و مهدی مهریزی با عنوان «ادبیات دعا در شیعه»، که پس از مقدمه آمده است تأمین شده است.
پژوهش ديگر و دوم، لزوم کتابشناسی تحلیلی و انتقادی نیایش است که ضرورت آن به موضوع دعا و نیایش باز مي‌گردد که بعضا به شدت مورد توجه عام و خاص بوده و هزاران کتاب ــ ضعیف یا قوی، مستند یا بی‌مدرک، نوآورانه یا تقلیدی ــ در این باره نوشته شده است و ضروری است که کارشناسان و نخبگان به تحلیل و نقد این آثار بپردازند و گزارشی از کارشناسی خود را در قالب این کتابشناسی ارایه کنند.
رسیدن به خواستههای فوق که در اصل، جزو بدیهیات تحقیق محسوب می‌شود، اما برخي از آن‌ها براي جامعه فرهنگي و علمي ما آرزوهای دست‌نیافتنی است، همت محققان و نخبگان را میطلبد که بدان سخت امیدواریم.
نظر شما