سلطانی‌احمدی، دانشجوی دکترای تخصصی تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران به خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) گفت: انقلاب اسلامی به اعتراف دوست و دشمن از مهم‌ترین انقلاب‎های قرن اخیر است که مشخصات و ویژگی‌های مختص به خود را داراست. مهم‌ترین مشخصه، اسلامی بودن آن است که ماهیت آن را از سایر انقلاب‎ها متمایز کرده است. از آن‎جایی که اسلام دین فرهنگ است، انقلابی هم که بر آن اساس شکل گرفت می‎بایست ماهیت فرهنگی داشته باشد. همچنین شكل‌گيري انقلاب اسلامي و راهكارهاي انتقال آموزه‌هاي آن هم بایستی فرآيند فرهنگي داشته است.

وی افزود: در شكل‌گيري جريان انقلاب اسلامي، نقش، جايگاه، كاركرد سياسي، اجتماعي و فرهنگي مرجعيت شيعه موضوع مُهم و ويژه‌اي است. مرجعیت شیعه از يك سو با توده مردم مسلمان در تماس بوده و از طرف ديگر پرچمدار مبارزه فكري، فرهنگي و سياسی در مقابل رژيم پهلوي به حساب مي‌آمد. بررسی دقیق و تحلیلی ارتباط و تعامل مرجعيت شيعه و توده مردم مسلمان مي‌تواند ما را در فهم بهتر تاريخ انقلاب اسلامي كمك كند.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: انقلاب اسلامی داری ویژگی متمایز و ممتاز دیگری نیز است و آن شکل سراسری و همگانی بودن آن است و نشان می‌دهد که انقلاب اسلامی یک کانون اصلی داشته و آن هم حوزه‎ علمیه‎ قم بوده است. سایر نواحی ایران در انقلاب اسلامی به صورت حلقه‎ به هم پیوسته همگام و هماهنگ با کانون اصلی عمل می‌کردند. حمله‎ همزمان به مدرسه‎ فیضیه قم و مدرسه طالبیه‎ تبریز در دوم فروردین سال 1342 ش، قیام سراسری 15 خرداد در اعتراض به دستگیری امام خمینی(ره)، برگزاری مراسم‎های ترحیم متعدد در سراسر کشور به مناسبت درگذشت سید مصطفی خمینی، برگزاری سلسله مراسم‎های اربعین شهدای شهرهای مختلف، از نمونه‎های همگانی و سراسری بودن انقلاب اسلامی ایران است.

وی افزود: این پیوستگی و همبستگی ملی در سال منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی به اوج خود رسید. در پی اهانت روزنامه‎ اطلاعات به مقام مرجعیت در 17‎ دی ماه سال 1356 نخست مردم و طلاب شهر قم در 19 دی قیام کردند و در اربعین شهدای قیام قم، مردم تبریز به حمایت از امام خمینی(ره) در 29 بهمن به راه افتادند و ضربه‎ مهلکی بر رژیم پهلوی وارد کردند. در اربعین شهدای تبریز، مردم یزد و جهرم و اهواز به پا خاستند و همین طور در اربعین شهدای یزد ، مردم شهرهای جهرم و اهواز و شهرهای دیگر همین حرکت را تکرار کردند.

آغاز نخستین تلاش‎ها برای شناخت ماهیت انقلاب اسلامی در غرب

سلطانی ‌احمدی ادامه داد: انقلاب اسلامی به عنوان پدیده‎ای یگانه و بی‎همتا در روزگار معاصر، از بدو پیروزی نگاه‎های موافق و مخالف را به شکلی بدیع و بی‎نظیر به خود جلب کرده و از این رهگذر آثار متفاوتی از حیث روایت و تحلیل و ارزیابی پدید آورده است. با پیروزی انقلاب اسلامی نخستین تلاش‎ها برای شناخت ماهیت انقلاب اسلامی در غرب آغاز شد. پروژه‎هایی همانند تاریخ شفاهی هاروارد گوشه‎هایی از این تلاش بود. با این حال اولین همایش علمی بررسی ماهیت و واقعیت انقلاب اسلامی در سال 1984م در اوج جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در فلسطین اشغالی توسط صهیونیست‎ها با عنوان «تشیع، مقاومت و انقلابی» برپا شد. متخصصان بزرگی از سراسر دنیا حضور داشتند و به بررسی ظرفیت‎های انقلابی تشیع در ایران و سایر نقاط جهان پرداختند. محور اغلب مقالات کنفرانس، تشیع بود. در این همایش که با حضور ایرانشناسان به نام غربی تشکیل شد به ریشه‎یابی انقلاب اسلامی پرداختند.

وی افزود: در داخل ایران هم با توجه به شروع جنگ تحمیلی در سال‎های نخستین پیروزی انقلاب اسلامی و درگیرشدن نظام نوپا با یک تهاجم گسترده و همه جانبه خارجی مجالی برای توجه جدی به تاریخ انقلاب اسلامی فراهم نبود. به همین علت تلاش‎های منسجم بعد از پایان دفاع مقدس آغاز شد. با توجه به پیوستگی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی هم در پیوند با تاریخ دفاع مقدس پدیدار شد. البته نباید برخی تلاش‎‎های فردی و مؤثر را همزمان با جریان انقلاب اسلامی فراموش کرد، به ویژه تلاش‎های مرحوم حجت‎الاسلام علی دوانی و حجت‎الاسلام سید حمید روحانی. با این حال تأسیس نهادهایی همانند مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی، حوزه‎ هنری سازمان تبلیغات اسلامی و همچنین اقدام مرکز بررسی اسناد تاریخی با انتشار اسناد تاریخی برجای مانده از ساواک به جریان تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی شتاب داد.

مدیر مسوول کتاب ماه تاریخ و جغرافیا گفت: این نهادها طی سالیان گذشته فعالیت‌های مختلفی داشته و هر یک تا اندازه‎ای و در حد توان خود آثاری را در عرصه‎ تاریخ‎نگاری منتشر کرده‎اند. علی‎رغم این تلاش‎ها برای رسیدن به کمال مطلوب فاصله‎ بسیاری وجود دارد. بررسی عملکرد و آسیب‎شناسی این نهادها در عرصه تاریخ نگاری انقلاب اسلامی امری ضروری است. از موضوع‌های مهم آن‎که انقلاب حرکتی اسلامی و سراسری و متعلق به همه‎ مردم ایران بود. به همین علت از سوی امام خمینی(ره) رهبر فقید انقلاب اسلامی، بر توجه به نقش و خاطرات توده‎‎ مردم در نگارش تاریخ انقلاب اسلامی تأکید فراوان شده است. به همین علت در عرصه‎ تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی در داخل کشور، بازنگری نقادانه لازم است تا در این عرصه اهداف انقلاب محقق شود.

تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی نیاز به بازنگری نقادانه دارد

وی افزود: با وجود فعالیت مراکز متعدد در عرصه‎ تاریخ انقلاب هنوز نقشه‎ راه وچشم‎انداز تاریخ‎نگاری انقلاب طراحی نشده است. البته برخی تلاش‎های نادر و منحصر به فرد صورت گرفته است. متأسفانه به علت فقدان نقشه‎ راه تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی مراکز و مؤسساتی که برنامه‎ها و تلاش‎هایشان بر علایق فردی تکیه داشت، طی سالیان گذشته به دلایل متعدد تعطیل و یا به محاق رفته‎اند. توقف فعالیت بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی در قم و اصفهان، توقف فعالیت موسسه در راه نور، توقف فعالیت شعبات مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سمنان و مشهد، نمونه‎ای از این موارد است. به جای آن‎که شعبات این مؤسسات در سراسر ایران گسترده شود، فعالیت آن‎ها به تهران منحصر شده است. پر واضح است این رویه امکان گردآوری خاطرات شفاهی و اسناد محلی تاریخ انقلاب اسلامی را به شدت کاهش داده است.

نویسنده مجموعه سه جلدی «پژوهشنامه انقلاب اسلامی ایران» گفت: ازسوی دیگر ناهماهنگی بین مراکز فعال موجب موازی کاری و در نتیجه عدم توجه به کارهای مهم دیگر شده است. به ویژه آن‎که گذر زمان فرصت‎های بسیاری را برای ثبت وضبط رویدادهای تاریخ انقلاب اسلامی از بین برده است. این نقیصه‎ بزرگ موجب شده است تا موضوع‌های پژوهشی تاریخ انقلاب اسلامی فاقد اولویت‎بندی باشد گر چه طی سال‎های اخیر مجمع مراکز اسنادی «مهتاب» برای ایجاد هماهنگی بین این مراکز شکل گرفته است. ولی عملکرد آن جز در برگزاری چند همایش موفق با محوریت مؤسسه مطالعات و پژوهش‎های سیاسی مشهود نبوده است.

وی افزود: از سوی دیگر غلبه‎ نگاه چریکی و شکنجه و زندان بر تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی آسیب جدی زده است. این نگاه موجب غفلت و عدم توجه لازم به تاریخ فرهنگی انقلاب اسلامی شده است. البته نمی‎بایست مبارزات زندانیان و مسایل مربوط را نادیده گرفت یا کم‎اهمیت تلقی کرد یا به آن بها نداد. نکته مهم این است که عدم توجه همه جانبه به تاریخ انقلاب اسلامی موجب می‎شود اهمیت فعالیت‎ها و مبارزات نقش‎آفرینان اصلی نهضت اسلامی به مثابه‎ رهبران فکری و فرهنگی مردم در انقلاب اسلامی تحت‎الشعاع قرارگیرد. رهبرانی که اغلب شاگردان برجسته‎ امام خمینی(ره) بودند.

کتاب‌های انقلاب اسلامی نیاز به آسیب‌شناسی دارند

سلطانی‌احمدی به مثالی در این زمینه اشاره کرد و گفت: با یک مقایسه‎ ساده و بررسی شمارگان و چاپ کتاب‎هایی که به زندگی و مبارزات بزرگانی چون استاد مطهری، دکتر مفتح، دکتر باهنر، شهید هاشمی نژاد، شهید محلاتی و... اختصاص دارد، با برخی کتاب‎هایی که در حوزه‎ انقلاب چاپ‎های پر‎شماری دارند، می‎توان عدم مدیریت و برنامه‎ریزی هدفمند در فرایند تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی را مشاهده کرد. با قطع و یقین می‎توان گفت بیشتر کتاب‎های منتشره در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی در همان چاپ اول مانده است. از این‎رو آسیب‌شناسی این مسأله امری ضروری است.

وی افزود: موضوع دیگر آن‎که، برای بسیاری از شخصیت‎های مهم، تاثیرگذار و فرهنگی انقلاب اسلامی با گذشت بیش از سه دهه از شهادت آنان هیچ اقدام اساسی و قابل اعتنایی صورت نگرفته است. مانند اغلب شهدای هفتم تیر که بیشترشان از استوانه‎های مهم فرهنگی انقلاب اسلامی بوده‎اند، همانند شهید دکتر معیری و شهید دیالمه. جریان‌های فعال و مؤثر در نهضت اسلامی مانند هیأت‎های مؤتلفه که پس از انقلاب نیز در متن نظام حضور داشتند، نتوانستند به طور مستقل و مطلوب دِینِ خود را به تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی ادا کنند. اگرچه اقداماتی صورت دادند اما کافی نبود.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: عدم توجه به محققان شهرستانی از یک سو و تاریخ انقلاب اسلامی در شهرستان‎ها از سوی دیگر کاستی قابل توجه مهمی است. به نظر می‎رسد در شهرستان‎ها فضای مناسب برای مطرح شدن محققان محلی انقلاب اسلامی فراهم نیست و هیچ کانونی هم متولی پرورش و حمایت مادی و معنوی از این محققان محلی نیست. در تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی مبارزات زنان به‎‎ویژه در مبارزات فرهنگی با نظام شاهنشاهی مورد غفلت قرار گرفته است. به‎ویژه آن‎که حجاب اسلامی به عنوان نماد هویت اسلامی یکی از چالش‎های مهم رژیم پهلوی بوده است .

وی افزود: نقش نوحه‎سرایان و شعرای مرثیه در تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی بیش از هر گروه دیگر مورد غفلت واقع شده است و هیچ متولی ندارد! این گروه آموزه‎های نهضت اسلامی و پیام‎های رهبری را با شعر و نوحه و دم‎های سینه‎زنی در بین توده‎ مردم بسط می‎دادند. ادبیات مرثیه‎ سالار شهیدان نزدیک‎ترین حلقه‎ فرهنگی نهضت اسلامی و قیام کربلا مهم‌ترین واقعه تاریخ شیعه است که تأثیر شگرفی در انقلاب اسلامی داشته است.

سلطانی‌احمدی ادامه داد: هیأت‎های مذهبی و اماکنی چون مساجد، تکایا، حسینیه‎ها و مدارس حوزه‎های علمیه مهم‌ترین کانون‎های آموزشی و بازپروری آموزه‎های انقلابی به حساب می‎آیند. این کانون‎های فرهنگی محل فعالیت و جنب‌وجوش چهره‎های فرهنگی انقلاب اسلامی بودند. گرچه درباره‎ برخی از مساجد مهم تهران و هیأت‎های مؤتلفه اسلامی کارهایی صورت گرفته است، با این حال کانون‎های مهم بسیاری بدون کار و متولی مانده و اندک اندک دست اندرکاران و فعالان آن‎ها اگر تاکنون فوت نکرده باشند، در سنین پیری هستند.

نقش و فعالیت محلات در تاریخ انقلاب اسلامی نهادینه و فراگیر نشده است

وی افزود: موضوع دیگر آن‎که تألیف تاریخ انقلاب اسلامی در شهرهای بزرگ به علت گستردگی به سختی امکان انجام دارد به همین علت لازم است به بررسی نقش محلات این شهرها در تاریخ انقلاب اسلامی با تکیه بر اسناد و تاریخ شفاهی پرداخت. متأسفانه هنوز پرداختن به نقش و فعالیت محلات در تاریخ انقلاب اسلامی نهادینه و فراگیر نشده است.

این پژوهشگر تاریخ ادامه داد: موضوع مهم دیگر در عرصه‎ تاریخ انقلاب اسلامی لزوم آسیب‌شناسی آموزش تاریخ انقلاب در نظام آموزشی از دبستان تا دانشگاه و سطح جامعه است. بدون آسیب‌شناسی و بازنگری در این عرصه چه در متون و چه در نظام آموزشی و چه در تکلیف و وظایف گروه‎های تاریخ، جامعه‌شناسی، ادبیات، علوم سیاسی و... در دانشگاه‎ها تغییر جدی در روال معمول تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی غیر قابل تصور است.

وی افزود: به نظر می رسد روشن شدن نسبت انقلاب اسلامی با گروه‎های علمی دانشگاه‎ها منجر به تولید نظریه‌های متنوع و کاربردی در حوزه انقلاب اسلامی، علوم انسانی و علم دینی و در نهایت تمدن سازی خواهد شد. 

در عرصه‎ تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی، نشریات علمی قابل ملاحظه‎ای وجود ندارد. در دوره‎ای محدود ماهنامه‎ زمانه خوش درخشید و محفلی برای ارایه پژوهش‎های محققان تاریخ انقلاب اسلامی شد که متأسفانه دوام نیافت. فصلنامه‌های موجود نیز مانند 15خرداد، مطالعات تاریخی، حضور و تاریخ معاصر ایران با نظام توزیع نا‎کارآمد دایره‎ای محدود داشته و در گستره‎ ایران و عظمت تاریخ انقلاب اسلامی گرچه لازم هستند ولی کافی به نظر نمی‎رسند.

سلطانی‌احمدی گفت: دانشگاه‎ها که می‎‎بایست مهم‌ترین نقش را در تاریخ‎نگاری و نظریه‎پردازی انقلاب اسلامی را دارا باشند وضعیت مطلوبی ندارند که بررسی آن فرصت دیگری می‎طلبد. برعکس دانشگاه‎های غربی که یکی از موضوع‌های اصلی آن‎ها انقلاب اسلامی و شناخت آن است. گرچه در سال‎های اخیر مؤسسه‎ پژوهشی امام خمینی(ره) و دانشگاه معارف اسلامی در قم و پژوهشکده‎ انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره) در تهران فعالیت‎های هدفمندی شروع کرده‎اند ولی هنوز آثار عملی این فعالیت‌ها دیده نشده است.

نویسندگان به‌نام تاریخ انقلاب اسلامی فاقد کرسی مشخص تدریس هستند

وی افزود: نویسندگان به‌نام تاریخ انقلاب اسلامی در دانشگاه‎ها و مراکز علمی رسمی و شاخص فاقد کرسی‎های مشخص تدریس و نظریه‎پردازی هستند، ضمن این‎که برخی هم از حضور در مجامع علمی سرباز زده‎اند. در کنار این کاستی دو سویه پذیرش مطلق دیدگاه‎های متفکران و نظریه‎پردازان خارجی در برخي مجامع دانشگاهی عرصه را برای طرح مباحث نظری انقلاب اسلامی تنگ‎تر کرده است.

سلطانی‌احمدی ادامه داد: مانع عمده‎ ورود تاریخ انقلاب اسلامی به گروه‎های تاریخ دانشگاه‎ها، تلقی یا بهانه‎ تاریخ نبودن واقعه انقلاب اسلامی است. این تلقی موجب شده دانشجویان از گرفتن رساله‎های کارشناسی ارشد و دکتری با موضوع انقلاب اسلامی ترغیب و تشویق نشوند و تا این تلقی وجود دارد، نمی‎توان انتظار تغییر جدی را داشت. به علت عدم ورود دانش‎آموختگان تاریخ به این حوزه، علوم‎ سیاسی داعیه‎دار این عرصه بوده و در علوم سیاسی هم عموما تاریخ انقلاب اسلامی با الگوهای نظری غربی تبیین می‌شود. در حالی که تاریخ انقلاب اسلامی را نمی‎توان بدون توجه به ماهیت و مؤلفه‎های دینی آن بررسی و تحلیل کرد.

دانشجوی دکترای تخصصی تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران در پایان سخنانش اظهار کرد: آسیب‎شناسی واقعی تاریخ‎نگاری انقلاب اسلامی یگانه راهی است که در پرتو آن می‎توان راهکارهای برون‎رفت از وضعیت موجود را به دست آورد. پرواضح است در سطوح ملی و در گستره‎ مؤسسات ذی‎ربط اقدامات و اصلاحاتی برای بهبود و تکامل لازم است؛ به ویژه در عرصه‎هایی که افراد به تنهایی توان انجام آن را ندارند.

مجتبی سلطانی‌احمدی، دانشجوی دکترای تخصصی تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه تهران، مدیر مسوول کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، عضو پیوسته انجمن ایرانی تاریخ و نویسندگی بیش از 10 مقاله در حوزه انقلاب اسلامی با رویکرد علمی-پژوهشی را در کارنامه خود دارد. وی مولف آثاری چون تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات شهید مهدی عراقی، نامه نیمه خرداد، مبدأ نهضت(2جلد)، پژوهشنامه انقلاب اسلامی ایران(3دفتر) و جنگ‌های صلیبی بقا یا فنا است.