دکتر مفید شاطری درباره پیشینه فرهنگ تعزیه و تعزیه‌خوانی در ایران به خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، گفت: فرهنگ تعزیه از نظر تاریخی در ایران سابقه طولانی دارد، اما آن‌چه درباره این فرهنگ و آداب و رسوم ویژه آن در منابع مکتوب آمده، عمدتا به دوره زندیه و بعد از آن محدود می‌شود. اگرچه در دوره صفویه تعزیه و تعزیه‌خوانی رونق زیادی داشته‌است، اما منابع مکتوب آن دوره اشاره زیادی به این امر نکرده و تنها چند سفرنامه به صورت گذرا به نحوه برگزاری این مراسم اشاره کرده‌اند.
وی افزود: در حقیقت از دوره زندیه به بعد به‌ویژه در اوایل دوران قاجار، مراسم تعزیه‌خوانی به‌طور منظم و دقیق انجام شده‌است. اوج برگزاری این مراسم در دوره ناصرالدین شاه اتفاق می‌افتد. در این دوره، نسخه‌های تعزیه بازنگری و بازچاپ شدند. به این ترتیب تعزیه‌های متعددی در نقاط مختلف کشور برگزار می‌شده، اما هرچه به اواخر دوران قاجار نزدیک‌تر می‌شویم، تعزیه حمایت دولت را از دست می‌دهد و از نقاط شهری به روستاها و مناطق دورافتاده‌تر می‌رود. به همین دلیل است که ما از پایان دوره قاجاریه بیشتر شاهد برگزاری این مراسم در روستاهای کشوریم.
این نویسنده ادامه داد: تعزیه در فرهنگ ایران در دوره‌های مختلف تاریخی، تحت تاثیر شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی حاکم بر جامعه، فراز و نشیب زیادی داشته‌است. برای مثال، تعزیه در دوران صفویه و اوایل قاجاریه با حمایت امرا و حکام و همچنین استقبال مردم، رونق بسیاری یافته‌است و مکان‌های ویژه‌ای برای اجرای این نمایش، همچون تکیه دولت درنظر گرفته شد.
وی که به تازگی کتاب «حماسه عشق» (آداب و رسوم و تعزیه خراسان جنوبی) را منتشر کرده‌است، در پاسخ به این پرسش که سابقه تعزیه و تعزیه‌خوانی در استان خراسان جنوبی چگونه است؟ اظهار کرد: در خراسان جنوبی هم مانند دیگر نقاط کشور شاهد این افت و خیزها در برگزاری تعزیه هستیم. از 200 سال پیش به این سو در جنوب خراسان و در مرکز این حاکم‌نشین یعنی شهر بیرجند، تعزیه، با شکوه خاصی در حسینیه شوکتیه که توسط شوکت‌الملک اول، حاکم بیرجند بنا شده بود، برگزار می‌شد. در دهه نخست محرم، بهترین و برجسته‌ترین تعزیه‌خوانان خراسان، چه از نظر اجرا و چه از نظر صدا، شناسایی و انتخاب می‌شدند و در این دهه برای برگزاری مراسم تعزیه به این حسینیه می‌آمدند.
شاطری درباره نمایش تعزیه و مراسم ویژه آن در استان خراسان جنوبی گفت: به‌دلیل دور بودن خراسان جنوبی از مرکز کشور سیاحان زیادی به این استان سفر نمی‌کردند و در نتیجه سفرنامه‌های آنها نیز به مراسم ویژه تعزیه در استان اشاره‌ای نکرده‌اند. از سوی دیگر، ما گزارش‌های مکتوب زیادی هم در این حوزه نداریم. با این وجود، تاکید حاکمان شهر در منابع مختلف بر اهمیت ماه محرم و مراسم تاسوعا و عاشورا و همچنین وجود موقوفات متعدد در همه نقاط استان، می‌تواند نشان‌دهنده جایگاه ماه محرم و آموزه‌های مذهبی در میان مردم این استان باشد. بنابراین، وقتی مردم یک خطه تا این حد برای آیین‌های مذهبی اهمیت قایل هستند، برای بزرگداشت آن، آداب و رسوم خاصی را که ریشه در فرهنگ آنها دارد، برپا می‌کنند.
نویسنده کتاب «حماسه عشق» با اشاره به آداب و رسوم مردم خراسان جنوبی در ماه محرم اظهار کرد: در روزهای دوم تا چهارم ماه محرم در بیشتر شهرها و روستاهای استان، آیینی با عنوان علم‌بندان برگزار می‌شود. در این مراسم، به یاد علمی که حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) در عاشورا برپا کرد، علم‌هایی را در سراسر روستاها و شهرهای استان می‌گردانند. تعزیه‌خوانی، مجالس روضه‌خوانی و زیارت عاشورا از دیگر مراسم این ماه است. یکی از ویژگی‌های استان در برگزاری آیین ماه محرم، وجود بانیان مشخص برای هر روز از این ماه است. یعنی برگزاری آیین‌ها و مراسم ویژه محرم در هر روز به نام یکی از اهالی ثبت شده و این فرد، مراسم آن روز را برنامه‌ریزی می‌کند.
وی سپس به معرفی برجسته‌ترین کتاب‌هایی که تاکنون درباره تاریخ تعزیه‌خوانی در ایران و آداب و آیین‌های خاص آن نوشته شده، پرداخت و گفت: زنده‌یاد صادق همایونی، مردم‌شناس برجسته که پژوهش‌های بسیاری را در حوزه فرهنگ عامه مردم ایران انجام داده‌است، چند کتاب با موضوع تعزیه با نام‌های «خاستگاه تعزیه»، «تعزیه و تعزیه‌خوانی» و «تعزیه در ایران» دارد که در آنها به سابقه و پیشینه این نمایش مذهبی می‌پردازد و درباره جنبه‌های ملی، مذهبی، فرهنگی و هنری تعزیه بحث می‌کند. جابر عناصری، تعزیه‌شناس ایرانی، دیگر پژوهشگری‌است که تالیفات زیادی با موضوع پیشینه تعزیه و شبیه‌خوانی دارد. «تعزیه، نمایش مصیبت»، «شبیه‌خوانی، گنجینه نمایش‌های آیینی، مذهبی» و «جنگ تعزیه» برخی آثار او به‌شمار می‌آیند. «تعزیه، نمایش آیین قدسی» تالیف علی بلوکباشی و «پیشخوانی در تعزیه» نوشته اردشیر صالح‌پور از دیگر کتاب‌هایی هستند که به موضوع پیشینه و آیین‌های تعزیه می‌پردازند.
وی با اشاره به برخی از مهم‌ترین جنگ‌نامه‌ها و تعزیه‌نامه‌های استان‌های مختلف کشور گفت: معمولا متون مکتوب تعزیه با عناوین جنگ‌نامه‌ها یا تعزیه‌نامه‌ها در همه استان‌های کشور جمع‌آوری و در قالب کتاب تدوین می‌شوند. «قدمگاه انجم» تالیف مهدی دریایی 10 مجلس تعزیه استان مرکزی را شامل می‌شود و «میر عزا در قلمرو تعزیه ایران» به قلم هاشم فیاض تعزیه‌های منسوب به میرعزا، تعزیه‌خوان برجسته دوره قاجار را که به دعوت ناصرالدین شاه برای برگزاری نمایش تعزیه در تکیه دولت از کاشان به تهران می‌آید، دربردارد.
دفتر نخست «حماسه عشق» تالیف دکتر مفید شاطری به‌تازگی از سوی انتشارات فکر بکر منتشر شده‌است. این کتاب به موضوع‌هایی همچون پیشینه تعزیه‌خوانی در ایران، محل اجرا و سابقه تعزیه‌خوانی سرخنگ و چگونگی اجرای نمایش تعزیه در خراسان جنوبی می‌پردازد و همچنین متن کامل 5 مجلس تعزیه را در خود جای داده است.
در بخشی از کتاب درباره سابقه تعزیه‌خوانی در سرخنگ آمده‌است: «بر اساس شواهد موجود و نسخ خطی مکتوبی که از تعزیه باقی مانده، می‌توان سابقه تعزیه‌خوانی در این روستا را به دوره قاجار و اوایل پادشاهی ناصرالدین شاه منتسب دانست. مهم‌ترین دلیل بر اجرای تعزیه، وجود تکیه‌ای به نام تکیه حاجی عبدالرسول در روستاست که علاوه بر روضه‌خوانی ساخته شده به منظور اجرای تعزیه نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است.»
دفتر نخست کتاب «حماسه عشق» با تدوین و تصحیح مفید شاطری در 255 صفحه با شمارگان یک‌هزار نسخه و قیمت 8 هزار و 500 تومان از سوی انتشارات فکر بکر راهی بازار کتاب شد.
شنبه ۱۸ آبان ۱۳۹۲ - ۱۰:۵۴
نظر شما