سجادی در این نشست با اشاره به سه دلیل مهم مساله مهاجرت ایرانیان گفت: دلایل و علل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی برای مهاجرت ایرانیان تنها متعلق به دوران جدید نیست و از اوایل دوران اسلامی این مساله دیده می‌شود. در کتاب‌های تاریخ محلی و کتب رجال به فرهیختگانی پرداخته شده که مهاجرت کرده و در آن شهر ساکن شدند.
وی افزود: مهاجرت فرهنگی ایرانیان تاریخی طولانی دارد و به‌دلیل‌هایی مانند آموزش و به‌منظور درک محضر فقها و علما در دوره‌های مختلف صورت گرفته است. در طول تاریخ ایران شاهدیم دولت‌های حاکم هر چه در امور جامعه سلطه‌گرتر بودند موانع و مشکلات بیشتری برای نخبگان و اعضای جامعه ایجاد می‌کردند و دلیل‌ها برای مهاجرت نیز افزایش می‌یافت.
مدیر بخش تاریخ مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی افزود: در طول تاریخ ایران هجوم‌های بزرگ نیز سبب مهاجرت می‌شود. عرب‌های مسلمان باعث شدند مهاجران زرتشتی به‌سمت سرزمین‌های شرق و جنوب بیرون از حدود ایران بگریزند و جمعیت بسیاری به شبه‌قاره هند، ترکستان و چین بروند. از همین دسته می‌توان به جامعه پارسیان هند اشاره کرد. در دوره مغول‌ها نیز ایرانیان به آناتولی و آسیای صغیر مهاجرت کردند و این منطقه مهد فرهیختگانی چون مولانا و ابن بی‌بی شد.
مهاجرت ایرانیان از دوره صفوی شکل گرفت
این عضو شورای عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اظهار کرد: از لحاظ سیاسی صرف و به‌مفهوم امروزی آن، مهاجرت ایرانیان از دوره صفوی شکل گرفت. در این دوره به‌دلیل تسلط مذهب شیعه و حمایت دولت صفوی خیل عظیمی از علما به هند و شبه‌قاره رفتند. وجه سیاسی مهاجرت از این دوره آغاز و تا دوره قاجار دوام داشت. هندوستان و عثمانی مامن اصلی مهاجران به‌شمار می‌رفت. در اواخر قاجار نیز موج مهاجرت به اروپا آغاز شد. در دوران پهلوی نیز این روند ادامه پیدا کرد و تشکیل کنفدراسیون‌های دانشجویی و کولونی‌های مختلف ایرانیان در کشورهای مختلف حاصل این دوره‌اند.
سجادی با اشاره به مهاجرت‌های پس از انقلاب گفت: پس از انقلاب دوره جدیدی در مهاجرت ایرانیان با دلایل مختلف ایجاد شد. مسایل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و مدت اقامت آن‌ها و نقش و تاثیر این مهاجران در اروپا و آمریکا قابل تامل است. فرهیخته‌ترین طبقه مهاجر به آمریکا را ایرانیان تشکیل می‌دهند و مقام‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بسیاری را برعهده دارند. مهاجرت ایرانیان در ابعاد مختلف قابل مطالعه و تحقیق است اما آن را نمی‌توان یکی از مبانی اجتماعی ایران دانست، چرا که روندی مستمر ندارد و نمی‌تواند پایه تاریخ اجتماعی باشد.
مهاجرت ایرانیان پایه تاریخ اجتماعی نیست
وی با بیان این‌که در دوره‌های مختلف تبعیدهای اجباری بسیاری از قبایل از سوی حاکمان بر ایران وجود داشته، گفت: مهاجرت اجباری و تبعید نیز وجهی از مهاجرت به‌شمار می‌روند. سیاست‌های فرمانروایان به‌دلیل ساختار قبیله‌ای به این‌صورت بوده که قبیله‌های دیگر را به سایر بخش‌ها تبعید می‌کردند. وجود کولونی‌های کردنشین در شمال شرق و شمال ایران و دو بار تبعید ایل قاجار نمونه‌ای از این مهاجرت‌هاست اما این سیاست‌ها تنها مختص به ایران نیست و در تمامی کشورهای دنیا این مساله وجود داشت. مثلا در عثمانی دوران سلطان سلیم، قبیله شیعه‌مذهب «ساری‌قمیش» به ایران تبعید شدند یا آنگلوساکسون‌ها به‌دلیل سیاست‌های دولت حاکم مجبور به مهاجرت بودند.
این پژوهشگر تاریخ با اشاره به مهاجرت‌هایی که پیش از اسلام در ایران رخ داد، بیان کرد: در دوره ساسانیان، نسطوری‌های مسیحی از امپراتوری روم شرقی به دربار خسرو انوشیروان پناه آوردند و در ایران ساکن شدند. مثال دیگر مهاجرت مانویان پس از کشته شدن وی به سرزمین‌هایی از ترکستان و سین‌کیانگ چین تا شمال آفریقا و حتی اروپا است. شواهد و گزارش‌هایی از مهاجرت‌های ایرانیان به شرق قاره آفریقا، دارالاسلام، تانزانیا و موزامبیک نیز وجود دارد. قلمرو زبان فارسی نیز به‌همین وسیله گسترده شده است.
سجادی در ادامه اظهار کرد: از خصیصه‌های ایرانیان دیر جذب شدن در دیگر فرهنگ‌هاست. از دوران سلوکی، حمله اعراب، هجوم مغول و مانند آن، هویت و فرهنگ ایرانی بدون تغییر چندانی تداوم داشته و فرهنگ ایرانیان در هیچ دوره‌ای در فرهنگ دیگری حل نشده است. نبودن کولونی ایرانی‌ها در دیگر کشورها شاید به‌دلیل عدم اتحاد و گریز از یکدیگر باشد در عین حال که ویژگی‌های خاص و رقابت‌هایی که میان ایرانیان وجود دارد باعث شده مهاجران در سرزمین‌های دیگر نیز خصوصیت‌های خوب و بد فرهنگ ایرانی را حفظ کنند.
ایرانیان در فرهنگ سرزمین‌های مقصد تاثیر بسیاری گذاشتند
جمشید کیانفر نیز در این نشست گفت: بسیاری از سفرهای فرهنگی بازگشت نداشتند اما مهاجرت به‌منظور آموزش معمولا سفر به‌شمار می‌رفت. عوامل مذهبی قشرهای مختلف یا شدت عمل مذهبی غالب در جامعه برای حفظ باورهای عقیدتی، باعث مهاجرت می‌شد. مهاجرت پارسیان هند نیز در این مقوله جای می‌گیرد. البته این مهاجرت از سراسر ایران صورت گرفت و عمدتا نیز توانمندان جامعه دست به این عمل زدند.
این نسخه‌پژوه با اشاره به داستان «شیر و شکر» افزود: رهبر هندوان هند با ظرف شیری نزد رهبر پارسیان مهاجر می‌رود و می‌گوید جامعه ما چون این ظرف شیر است و نمی‌تواند اضافه شدن شما را بپذیرد اما رهبر پارسیان هند مقداری شکر در شیر می‌ریزد و می‌گوید آمدن ایرانیان به هند همچون اضافه شدن شکر در شیر است که نظم آن را برهم نمی‌زند و شیرینی نیز به آن می‌افزاید. حضور ایرانیان در هند همراه با امکانات اقتصادی و فرهیختگانی که به آن سرزمین مهاجرت کرده بودند، تاثیر بسیاری بر جامعه هند گذاشت و این نقش همچنان نیز ادامه دارد.
وی درباره نوع دیگری از مهاجرت نیز اظهار کرد: مهاجرت با انگیزه‌های اقتصادی و تجاری از دوره باستان و به‌دلیل وجود چرخه اقتصاد، امری طبیعی به‌شمار می‌رود. تاجران هر جا که نیاز به داد و ستد داشتند با تاسیس دفترهایی، افرادی را که از آن‌ها مطمئن بودند به آن سرزمین می‌فرستادند. این‌گونه بود که بسیاری از افراد خانواده تاجران راهی سرزمین‌های دیگر شدند.
کیانفر افزود: تجارت در مسیر جاده ابریشم و راه‌های آبی خلیج فارس و اقیانوس هند تا دریای چین باعث شد تا علاوه‌بر مهاجرت تجار ایرانی در این مسیر، زبان فارسی نیز از مرزهای ایران در هر دوره عبور کند. در طول تاریخ می‌بینیم مهاجرت ایرانیان و تفاوت‌های فرهنگی آن‌ها پس از دوره مشروطه متفاوت شد.
این تاریخ‌پژوه با اشاره به تاثیر فرهنگ ایرانیان بر دیگر فرهنگ‌ها بیان کرد: مهاجرهای ایرانی در همه جا تاثیرگذار بوده‌اند، حتی این تاثیر در موسیقی و غذای فرهنگ مقصد دیده می‌شود. در هیچ مکان محله ایرانی‌ها نداریم در حالی که محله چینی‌ها، ترک‌ها و مانند آن در دیگر کشورها وجود دارد. شاید دلیل آن جهانی فکر کردن ایرانیان و توان تطبیق و تعامل آن‌ها با دیگر فرهنگ‌ها باشد. محله‌هایی که مردم دیگر کشورها در آن‌ها در کنار هم زندگی می‌کنند بیشتر به‌دلیل مسایل مذهبی است.
زهیر صیامیان نیز در این نشست گفت: با توجه به طرح این بحث در مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا و شکل‌گیری پدیده جدیدی با عنوان مهاجرت نخبگان، این فرصت برای پژوهشگران فراهم می‌شود که در بخشی از مراکز مطالعاتی تخصصی در حوزه مهاجرت، به بررسی علمی این پدیده بپردازند زیرا به نظر می‌رسد بررسی تاریخ این پدیده که یک مساله تاریخی برای ایرانیان در ابعاد مختلف آن به‌شمار می‌رود به‌طور شایسته صورت نگرفته است.
نظر شما