به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، 9 شهریورماه 1318 (یکم سپتامبر 1939) پس از حمله آلمان به لهستان و هنگامی‌که آتش جنگ جهانی دوم در حال شعله‌ور شدن بود، ایران در حالی که چهاردهمین سال از حکومت پهلوی را می‌گذراند در نامه‌ای بی‌طرفی در جنگ را از سوی مجلس شورای ملی امضا می‌کند اما این بی‌طرفی دو سال بعد با ورود نیروهای متفقین به ایران نادیده گرفته می‌شود و مردم کشورمان را ناخواسته وارد مسیری می‌کند که تاثیر بسیاری بر زندگی، سیاست، فرهنگ و اجتماع آن‌ها گذاشت.

اکنون که 72 سال پس از اشغال ایران در 3 شهریورماه 1320 می‌گذرد سندها و اطلاعات بسیاری از مراکز اطلاعاتی و جاسوسی کشورهای درگیر جنگ جهانی دوم منتشر شده که به چرایی و چگونگی اشغال ایران و استفاده از تمامی امکانات این سرزمین و مردمانش در راهی که تنها زیان برای ایرانیان به همراه داشت، پرداخته‌اند. خسرو معتضد، تاریخدان و نویسنده کتاب‌های تاریخ معاصر درباره بسیاری کتاب‌های مربوط به این مساله می‌گوید: تعداد کتاب‌هایی که درباره مساله حضور متفقین و اشغال ایران از سوی انگلیس و شوروی نوشته شده‌، بسیار است.

نویسنده کتاب «دهه شوم شهریور ۱۳۲۰» بیان کرد: نخستین کتابی که می‌توانم نام ببرم اسنادی است که در سال 1350-51 (1971) از سوی بایگانی انگلستان منتشر شد و شامل تلگراف‌ها و نامه‌هایی بود که درباره اشغال ایران بین واحدهای ارتش انگلیس رد و بدل شده بود. پیش از جنگ جهانی دوم، در سال 1932 (1311) انگلیس طرحی ارایه داد که بر اساس آن قرار بود ایران اشغال شود و نفت آبادان در اختیار آن‌ها باشد اما این طرح به دلایلی کنار گذاشته می‌شود.

معتضد به دیگر کتاب‌هایی که در این‌باره نوشته شده‌اند، اشاره کرد و گفت: در دوره پهلوی دربار بخشی داشت که مانند مرکز اسناد ریاست‌جمهوری سند منتشر می‌کرد. پیش از انقلاب 1357، کتابی با عنوان «راز پایندگی» دربردارنده تمام اسناد اشغال ایران منتشر شد اما متاسفانه افراد نادانی، پس از انقلاب، آن‌ها را خمیر کردند و تنها دو نسخه به‌جای مانده که یکی از آن‌ها در موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران نگهداری می‌شود.

این پژوهشگر تاریخ معاصر افزود: کتاب دیگری با نام «سپیده‌دم در آبادان» به‌قلم «کلنل ریچارد استوارت» نیز اطلاعات بسیاری درباره مساله اشغال ایران به‌دست می‌دهد. این کتاب با ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات و با عنوان «در آخرین روزهای رضاشاه» به فارسی برگردان شده است. «تنش بزرگ، سیاست خارجی ایران» نیز از دیگر کتاب‌هایی است که در این‌باره نوشته‌ام.

نویسنده کتاب «تاریخ ۵۷ ساله پهلوی و جنبش‌های تجزیه‌طلبانه» با اشاره به اطلاعات دیگری که از دوران اشغال ایران به‌جای مانده توضیح داد: مجموعه کتاب‌هایی در زمان محمدرضاشاه پس از شهریور 1320، به‌قلم ستوان دوم «محمدرضا بن شیخ رمضانعلی خلیلی عراقی» نیز چاپ شد که به‌صورت جزوه بود و از مجموعه اسناد ستاد ارتش ایران در دوره رزم‌آرا به‌شمار می‌آمد. این جزوه‌ها «وقایع شهریور 1320» نام گرفته و مسایلی همانند توقیف تمام روزنامه‌ها را دربردارد.

معتضد ادامه داد: «ایران در اشغال متفقین» تالیف صفاءالدین تبراییان و «اسناد نقش بی‌طرفی ایران در شهریور 1320» به‌کوشش محمد ترکمان که از سوی دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه منتشر شده از دیگر کتاب‌هایی به‌شمار می‌روند که اشغال ایران به‌وسیله نیروهای انگلیس و شوروی را شرح داده و اسناد و اطلاعات بسیاری را در اختیار قرار می‌دهند.

وی به ورود قوای انگلیس و روس به ایران اشاره و اظهار کرد: در کتاب «رضا شاه در گذر تاریخ» آمده است که انگلیس برای کمک به قوای روس پنج راه داشت که هر کدام مشکلی داشت اما بهترین راه استفاده از مسیر ایران و راه‌آهن بود. چرچیل در خاطراتش در همین‌باره می‌نویسد: «تصمیم گرفتیم ایران را اشغال کنیم.» اما دولت ایران بی‌طرف بود و از سوی دیگر مهندس و کارشناس فنی نداشتیم. بیشتر افرادی که در جاده‌سازی، راه‌سازی، املاک و مستغلات کار می‌کردند کارشناسان رومانیایی، آلمانی، مجار، اسلواکی، چک، لهستانی، سوئدی، نروژی و دانمارکی بودند که با حقوقی اندک استخدام می‌شدند.

نویسنده کتاب «معماران عصر پهلوی» درباره اهمیت راه‌آهن ایران برای متفقین توضیح داد: راه آهن ایران اهمیت بسیاری داشت که برای متفقین وسوسه‌انگیز بود. «آناتول ترسکینسکی» سرهنگ تزار روس در دوره تزار، از 1291 تا 1295، راه‌آهن تبریز ـ جلفا را ساخت که مسیر آن از خاک ترکیه و خانقین وارد ایران می‌شد. رضاشاه که پس از دیدن نقشه، آن را پسندیده بود، دستور داد تا دو مسیر شمال به جنوب را به هم متصل کنند و 10 مهندس انگلیسی برای این کار استخدام کرد.

معتضد در ادامه افزود: حتی لوکوموتیوران‌هایی که در راه‌آهن ایران کار می‌کردند، اغلب خارجی و از 110 لوکوموتیوران 90 نفر خارجی بودند. از دو هزار نفر نیروی فعال در این بخش، 600 نفر آلمانی، چهار هزار نفر انگلیسی و بسیاری روس به‌شمار می‌رفتند. تمامی این مسایل و اطلاعات کافی که انگلیس و روس‌ها از ایران داشتند باعث شده بود تا مسیر ایران انتخاب شود و استالین نیز رسما دستور جدا کردن آذربایجان، گیلان، خراسان و مازندران از ایران را صادر کرده بود.

نویسنده «درون ارتش شاه» با اشاره به این مساله که روس‌ها نیز از روزگار قدیم به ایران چشم داشتند، اظهار کرد: روس‌ها از سال 1318 به ایران نظر داشتند و تلاش می‌کردند تا شهرهای شمال را از ایران بگیرند، حتی سفیر شوروی در ایران این خواسته را مطرح کرد و به شاه ایران گفته بود که شوروی تمایل دارد در شهرهای ایران پایگاه داشته باشد.

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به تعداد نیروهایی که انگلیس و شوروی به ایران وارد شدند، گفت: 34 هزار سرباز انگلیسی و 168 هزار سرباز روس وارد ایران شدند اما نکته جالب این است که به‌دلیل اطلاعات با ارزشی که سازمان‌های جاسوسی انگلیس داشت نیروهای کمتری نسبت به شوروی وارد ایران کردند. دلیل این امر حضور شخصی به نام «ارنست پرون» بود که محمدرضا پهلوی، وی را به‌عنوان باغبان با خود از سوییس به ایران آورد اما رضاشاه از وی بیزار بود. مدارک سازمان اطلاعاتی انگلیس بعدها مشخص کرد که رمز اطلاعاتی پرون «روزاینتر» نام وی بود و تمام اطلاعات درباره ایران از سوی وی خارج می‌شد.

خسرو معتضد، نویسنده، تاریخدان و مجری برنامه‌های تاریخ تلویزیون، متولد 1321 در تهران و دارای مدرک کارشناسی‌ارشد تاریخ است. وی بیش از 50 عنوان کتاب درباره تاریخ معاصر ایران نوشته است. «جنگ نفت روی شن‌های داغ»، «کمیته مجازات»،‌ «ناکامان کاخ سعدآباد»، «در عصر دو پهلوی»، «از سوادکوه تا ژوهانسبورگ»، «شبکه نظامی حزب توده» و «مثل ثریا گریه خواهم کرد» برخی از کتاب‌هایی است که معتضد درباره تاریخ ایران نوشته است.