مهدي عليپور حافظي، در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، درباره ضرورت دستيابي به كتابخانه ديجيتال در دنياي امروز گفت: با توسعه استفاده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات در زندگی روزمره مردم، امروزه افراد، علاقه‌مند به استفاده از این فناوری‌ها در تمام فعالیت‌های خود هستند.

استادیار پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ادامه داد: همين امر باعث شده رفتار اطلاع‌جویی و اطلاع‌یابی افراد نیز تغییر کند. امروزه افراد، علاقه‌مند به استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی و موتورهای جست‌وجو برای دستیابی به اطلاعات موردنیاز خود هستند و نخستین مرجعی که برای دستیابی به اطلاعات مورد استفاده قرار می‌دهند موتورهای جست‌وجو و محیط وب است. کتابخانه‌ها با توجه به این‌که سازمان‌هایی مشتری‌محور هستند برای پاسخ‌گویی به این نیاز افراد ضرورتاً باید در محیط وب و در دسترس افراد از طریق موتورهای جست‌وجوی وب باشند.

مولف كتاب «کتابخانه دیجیتال: مبادله اطلاعات» افزود: ویرایشی از کتابخانه‌ها که امروزه در محیط وب در دسترس هستند، کتابخانه‌های دیجیتالی‌اند.

اين دكتراي كتابداري تاكيد كرد: از مفهوم کتابخانه دیجیتال برداشت‌های مختلفی صورت گرفته و در بسیاری از موارد ایجاد دستیابی به پایگاه‌های اطلاعاتی تحت وب مانند الزویر، امرالد و غیره به مفهوم کتابخانه دیجیتالی قلمداد شده است؛ همین مساله باعث شده تا امروزه به وبگاه هر دانشگاهی در کشور که مراجعه می‌کنیم شاهد چنین مجموعه‌هایی باشيم که با عنوان کتابخانه دیجیتال معرفی شده‌اند.

وي همچنين گفت: در صورتی که مفهوم کتابخانه دیجیتال فراتر از این است. دقت داشته باشیم که کتابخانه‌های دیجیتالی سازمان‌هایی هستند که اقدام به ارايه منابع و خدمات دیجیتالی به کاربران خود می‌کنند.

به گفته عليپور حافظي، وجه ممیزه این کتابخانه‌ها با دستیابی به پایگاه‌های اطلاعاتی، وجه خدمات کتابخانه دیجیتالی و بحث مالکیت منابع اطلاعاتی برای کتابخانه‌های دیجیتالی است. هر چند کتابخانه‌های دیجیتالی باید علاوه بر مجموعه‌های اطلاعاتی که مالکیت آن‌ها را دارند بتوانند امکان دستیابی به مجموعه‌های دیجیتال را نیز فراهم کنند. بنابراین دستیابی به منابع اطلاعاتی بخشی از مجموعه‌های اطلاعاتی کتابخانه دیجیتال را تشکیل می‌دهد و نه کل آن را.

استادیار پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات، در پاسخ به اين سوال كه ارزيابي شما از وضعيت فعلي كتابخانه‌هاي ديجيتالي در ايران چگونه است، افزود: با توجه به وجه ممیزه‌ای که در پرسش پیشین قايل شدیم می‌توانیم به این پرسش این چنین پاسخ‌گو باشیم که کتابخانه‌های دیجیتالی نسل نوینی از کتابخانه‌های سنتی هستند که با استفاده از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات روز قادر به ارايه محتواها و خدمات دیجیتالی‌اند.

وي ادامه داد: با این تعریف باید اشاره کنم که کتابخانه‌های ما در مسیر رشد خود به سمت کتابخانه‌های دیجیتالی هستند ولی هنوز شاهد کتابخانه دیجیتالی با مفهوم مذکور در ایران نیستيم.

عليپور حافظي تاكيد كرد: در حرکت از کتابخانه الکترونیک به کتابخانه دیجیتال باید تجربه کتابخانه دووجهی (Hybrid library) را داشته باشیم که در آن برخی از محتواها دیجیتال هستند ولی پایه خدمات کتابخانه همچنان متمایل به کتابخانه الکترونیکی است و کاربران برای استفاده از کتابخانه مجبور به مراجعه به محیط فیزیکی کتابخانه هستند.

وي اضافه كرد: بر این اساس کتابخانه‌های ما در مقطع کتابخانه‌های دووجهی قرار دارند و در مسیر رشد خود به سمت کتابخانه‌های دیجیتال هستند. بنابراین مسیر درست انتخاب شده و به‌تدریج در این مسیر حرکت می‌کنیم.

اين مدرس كتابداري درباره اين موضوع كه در زمينه تاسيس كتابخانه‌هاي ديجيتالي با چه چالش‌ها و آسيب‌هايي مواجهيم، گفت: یکی از مهم‌ترین مسايل در این زمینه نبود درک درست از مفهوم کتابخانه دیجیتالی در میان دست‌اندرکاران این حوزه است. به‌ویژه مدیران در این زمینه نقش مهمی دارند.

وي افزود: با توجه به درک نادرست از مفهوم کتابخانه دیجیتالی، مدیران، علاقه‌مند به ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی با استفاده از متخصصان نرم‌افزار و بدون بهره‌گیری از متخصصان حوزه علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی هستند؛ از این رو پروسه ایجاد کتابخانه دیجیتال از منظر این مدیران فرآیندی کوتاه‌مدت و کم‌هزینه است.

عليپور حافظي تاكيد كرد: در صورتی که در واقعیت این فرآیند، فرآیندی طولانی‌مدت و پرهزینه است. به عنوان مثال پروژه گوتنبرگ را ملاحظه كنيد که حدود 40 سال از آغاز آن می‌گذرد و هنوز عنوان کتابخانه دیجیتال به خود نگرفته است. بر این اساس مساله اصلی در ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی دیدگاه نادرست مدیران در این زمینه است.

اين مدرس كتابداري همچنين به فعاليت‌هاي شرکت‌های نرم‌افزاری در این زمینه اشاره كرد و افزود: شرکت‌های مذکور از ناآگاهی کتابداران و مدیران استفاده و محصولاتی را با عنوان کتابخانه دیجیتالی ارايه می‌کنند که در اصل نرم‌افزار کتابخانه دیجیتالی نیستند. هر چند درک نادرست از مفهوم کتابخانه دیجیتال در بین این شرکت‌ها نیز رایج است!

وي تاكيد كرد: همچنين در این زمینه باید دقت داشته باشيم که نرم‌افزار کتابخانه دیجیتالی، کتابخانه دیجیتال نیست و باید محتوا در آن نقش ایفا کند. بنابراین نرم‌افزار و محتوا در کنار هم زمانی که با خدمات دیجیتال همراه شوند می‌توانند کتابخانه دیجیتالی را شکل دهند.

وي با بيان اين‌كه از طرفی آگاهی کم کتابداران از مفهوم کتابخانه دیجیتالی نیز از جمله مسايل دیگر در حوزه رشد و توسعه کتابخانه دیجیتالی در ایران هستند، گفت: این مساله ريشه در آموزش عالی ما در دانشگاه‌ها دارد. ما فارغ‌التحصیلان را فارغ از دانش تخصصی مورد نیاز در جامعه روانه بازار کار می‌کنیم و این مساله تبعات نامناسبی در گام‌های بعدی ایجاد می‌کند.

استادیار پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ادامه داد: علاوه بر این‌ها درک نادرستی از مفهوم کتابخانه دیجیتالی در جامعه و کاربران کتابخانه‌ها وجود دارد. همین مساله باعث می‌شود که آن‌ها به‌جای مراجعه به کتابخانه‌های دیجیتالی برای دستیابی به اطلاعات همواره در جاهای دیگری به دنبال اطلاعات موردنیاز خود باشند. در صورتی که کتابخانه‌های دیجیتالی مناسب‌ترین منابع اطلاعات مورد نیاز آن‌ها را می‌تواند فراهم كند.

وي با تاكيد بر اين‌كه پراکندگی کتابخانه‌های دیجیتال و نبود ارتباط بین آن‌ها نیز بر این مساله دامن زده است، افزود: کاربران امروزه فرصت مراجعه به تک تک کتابخانه‌ها برای جست‌وجو و دستیابی به اطلاعات را ندارند؛ بنابراین کتابخانه‌های دیجیتال باید دستیابی یکپارچه به محتواهای خود ایجاد کنند.

عليپور حافظي گفت: ناشران و تولیدکنندگان منابع اطلاعاتی نیز از جمله مسايل و موانع مهم در رشد کتابخانه‌های دیجیتالی هستند. این مساله نیز مانع از آن می‌شود كه ناشران به سمت انتشار منابع اطلاعاتی دیجیتال و ارايه آن‌ها در بستر کتابخانه‌های دیجیتالی بروند.

وي افزود: هر چند كمبود قوانین مناسب برای حقوق مولفان در محیط دیجیتال نیز بر این مساله دامن زده است. بنابراین به طور کلی مسايل عدیده‌ای در راه ایجاد و توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی مطرح هستند که حرکت به سمت رفع این مسايل نیازمند نگاهی همه جانبه به این موضوع است.

اين استاد كتابداري در پاسخ به سوال ديگري مبني بر اين كه آيا كتابخانه‌هاي ديجيتالي در ايران به استانداردهاي جهاني نزديكند يا خير؟، افزود: مسايل ذکر شده در بالا به‌ویژه در مسايل مربوط به شرکت‌های نرم‌افزاری و تولیدکنندگان نرم‌افزار باعث شده‌ محصولات موجود در این زمینه محصولاتی استاندارد و متناسب با فنآوری‌های روز نباشند.

مولف كتاب «کتابخانه دیجیتال: مبادله اطلاعات» ادامه داد: البته تلاش‌های خوبی در این زمینه آغاز شده و کارهای مناسبی انجام گرفته است که نرم‌افزارهای کتابخانه دیجیتال را به سمت استانداردهای موردنیاز رهنمون می‌شوند. دقت داشته باشیم که استانداردها فقط در نرم‌افزارها مطرح نیستند بلکه باید استانداردها را در خدمات کتابخانه دیجیتالی، در محتواهای کتابخانه‌های دیجیتالی و غیره نیز ببینیم.

وي تاكيد كرد: بنابراین نگاه به موضوع استانداردها نیز باید نگاهی همه‌جانبه باشد و انتظار از فقط شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزار برای استانداردسازی نداشته باشیم و خود نیز در این راستا بکوشیم.

علیپور حافظی راهكارهايي براي افزايش سطح كيفي كتابخانه‌هاي ديجيتالي پيشنهاد كرد و افزود: در زمینه ارايه راهکارها بهترین راه نگاه به مسايل موجود در ایجاد و توسعه کتابخانه‌های دیجیتالی در ایران است. درک درست از مسايل می‌تواند ما را به سمت رسیدن و استفاده از راهکارهای مناسب برای مرتفع كردن آن مسايل رهنمون شود. اما مهم‌ترین مساله در این زمینه، بهره‌گیری از استانداردها در تمام اجزاي کتابخانه دیجیتال است.

وي تاكيد كرد: همواره این مشكل وجود دارد که کتابخانه دیجیتال (Digital library) را با کتابخانه دیجیتالی شده (Digitized library) که تنها اقدام به دیجیتال‌سازی منابع خود كرده اشتباه می‌گیریم. قرار نیست تمام محتواهای موجود در کتابخانه الکترونیکی به قالب دیجیتال تبدیل شوند.

مولف كتاب «کتابخانه دیجیتال: مبادله اطلاعات» ادامه داد: در کتابخانه دیجیتال ممکن است نیاز به تبدیل برخی از محتواهای آنالوگ به دیجیتال داشته باشیم ولی روش‌های دیگر و محتواهای دیگری نیز در این کتابخانه‌ها وجود دارند که باید با توجه به قابلیت‌های محیط دیجیتال از آن‌ها استفاده کنیم. هر چند در زمینه تبدیل فرمت منابع باید به مساله مهم حقوق مولف دقت داشته باشیم.

عليپور حافظي همچنين درباره اين‌كه چرا تجربه‌هايي چون كنسرسيوم مشترك محتواي ملي در ايران به خوبي پيش نرفته است، گفت: به نظر من کار تیمی در ایران همواره یکی از معضلات ماست. کنسرسیوم به مفهوم فعالیتی گروهی در تامین و ارايه خدمات اطلاعاتی است.

وي افزود: متاسفانه سازمان‌ها و کتابخانه‌های ما هنوز به اهمیت و ضرورت فعالیت کنسرسیومی پی نبرده‌اند و متوجه توجه به منافع گروهی در مقابل توجه به منافع فردی نشده‌اند. در صورتی که بيشتر کتابخانه‌های ما دولتی هستند و بودجه مورد استفاده در تامین منابع و خدمات از منابع دولتی تامین می‌شود ولی کتابخانه‌ها و سازمان‌های ما هنوز تفکر مالکیت بر محتواهای اطلاعاتی موجود خود دارند و هنوز به درک درستی از دستیابی نرسیده‌اند.