دكتر جعفر آقاياني‌چاوشي در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، با اشاره به اين كه گردآوري و ويرايش اين كتاب كه مجموعه مقالاتي به زبان‌هاي فارسي و فرانسه است را بر عهده دارد، عنوان داشت: به دليل آن كه موضوع تاريخ علم در ايران موضوعي جديد است و آثار و مقالات تخصصي در اين زمينه بسيار اندك‌اند، اين موضوع را براي پژوهش و تاليف كتاب انتخاب كردم.

وي با بيان اين كه بخش كمي از مقالات اين كتاب مرتبط با آخرين مراسم بزرگداشت خواجه نصيرالدين طوسي‌اند كه سال گذشته برگزار شد، گفت: درباره معرفي و تحقيق در تاريخ علم اسلام، اقدامات فراواني انجام نشده است و اغلب آثار اين حوزه سطحي و توصيفي‌ و كمبود مقالات تحليلي به وضوح مشهود است.

نويسنده كتاب «شيميدانان نامي اسلام» با اشاره به اين كه اين اثر بيش از 20 مقاله را دربر دارد كه تدوين سه مقاله ـ كه دو عنوان آنها به زبان فرانسوي است ـ را خودم بر عهده داشتم، اظهار داشت: «هفت‌ ضلعي منتظم در رياضيات و هنرهاي تزييني» عنوان يكي از اين مقالات است كه كاربرد هفت‌ ضلعي منتظم يا همان گره‌چيني(اشكال شمسه‌مانندي كه با نظم خاصي دركنار يكديگر قرار گرفته‌اند) را در نقوشي كه در مساجد به‌كار رفته‌اند، نشان مي‌دهد.

پژوهشگر و نويسنده تاريخ علم افزود:‌ هفت‌ ضلعي منتظم، شكلي است كه نمي‌توان با كمك پرگار و خط‌كش آن را رسم كرد. رياضي‌دانان و هنرمندان اسلامي و ايراني، راه‌هاي تقريبي كه نزديك به حقيقت است را براي ترسيم اين اشكال ابداع كردند. اين مقاله نشان مي‌دهد كه صنعت‌گران ايران قديم، راه‌حل‌هاي تقريبي ابداع كرده بودند كه امروزه با كمك رياضيات مي‌توان اثبات كرد روش آنها با محاسبات دقيق امروزي تقارن زيادي دارد. در اين مقاله، اثبات هندسي اين اشكال و هماهنگي آنها با اصول رياضي را آشكار كرده‌ام.

وي درباره دليل اصلي و فوايد چنين اثباتي گفت: تبيين ارتباط منطقي ميان آن اشكال، ثابت مي‌كند كه اين هنرمندان در زمان‌هاي گذشته با علم رياضيات آشنا بودند و به تدريج مباني علمي آن را فراموش كردند و تنها در عمل به اين اصول و تناسب ميان اشكال هندسي توجه داشتند.

دكتر آقاياني‌چاوشي با اشاره به اين كه اغلب مقالات اين مجموعه پيشرفت رياضيات، مكانيك و نجوم اسلامي را نشان مي‌دهند كه در آن زمان در سطح عالي قرار داشتند، تصريح كرد:‌ به دليل انجام نشدن بررسي‌هاي تحليلي در اين حوزه تاريخ علم، متاسفانه از فعاليت‌هاي دقيق انديشمندان گذشته ايراني و اسلامي اطلاعات دقيقي در دست نيست.

وي با اشاره به مقاله ديگر اين كتاب كه از سوي پژوهشگر حوزه نجوم انجام شده است، گفت: ملاعلي قوشچي، ‌دانشمند اسلامي قرن نهم هجري و از پيروان مكتب سمرقند، طرحي درباره اصلاح حركت‌هاي ستارگان دارد كه بطلميوس مبدع آن بود. ما در پژوهش‌هايمان همين طرح را نزد «رجيو مونتانوس» دانشمند اروپايي يافتيم. او در قرن 15 ميلادي با بررسي يافته‌هاي انديشمندان مسلمان كارهاي آنها را ادامه داد، كارهاي پژوهشي كه كپرنيك نيز به آنها اقتباس كرد.

استاد تاريخ علم و فلسفه رياضيات دانشگاه صنعتي شريف در اثبات اين مدعا و پيروي غربيان از يافته‌ها و علوم شرقيان، گفت: مقاله ديگري در اين اثر درباره «ابن‌شاطر» وجود دارد. وي در شمار رياضي‌دان‌ها و مترجمان برجسته شرقي و از شاگردان مكتب مراغه بود كه طرحي درباره حركت ماه و خورشيد در اصطلاح طرح بطلميوسي داشت. با مشاهده علوم جديد درمي‌يابيم به طور دقيق اين طرح را كپرنيك نيز درباره حركت ماه دارد. اين تشابه تا حدي زياد است كه نمي‌‌توانيم بگوييم اصل توارد(رسیدن دو نفر با یکدیگر در یک جای و از یک سرچشمه آب گرفتن) را رد مي‌كند. 

وي افزود: ابن‌شاطر در كار خود فرمول‌هاي رياضي را نيز ارايه كرده، اما كپرنيك تنها نتايج دستاوردهاي رياضي را ارايه داده است. تنها تفاوتي كه در كار اين دو انديشمند مي‌توان مشاهده كرد، طرح مساله زمين‌مركزي در يافته‌هاي ابن‌شاطر است، در حالي كه انقلاب كپرنيكي بر اساس خورشيد مركزي مطرح مي‌شود. اين شواهد نشان مي‌دهند كه اين علوم از سرزمين‌هاي اسلامي به غرب راه يافته‌اند، اما به دليل آن كه انديشمندان غربي مآخذ خود را ذكر نكرده‌اند، ناچاريم بر اساس قرائن موجود، مسير تاريخ علم را اثبات كنيم.

وي با انتقاد از اين كه غربيان هنگامي كه به بخش تاريخ علم اسلامي مي‌رسند، تنها به ارايه چند صفحه مطلب بسنده و سكوت مي‌كنند، گفت: آنها بدون اشاره به ابداعات دانشمندان اسلامي مي‌خواهند عنوان كنند كه علم همان علم اروپايي است و مسلمانان اقدامي در اين مسير و پيشرفت علم انجام نداده‌اند.

سردبير فصلنامه تاريخ علم، «انتقال رياضيات از شرق به غرب» را از جمله مقالات اين مجموعه خواند و توضيح داد:‌ غربي‌ها در كتاب‌هاي درسي‌شان درباره اقدامات دانشمندان اسلامي سخني به ميان نمي‌آورند. اين مقاله نشان مي‌دهد كه «ژاك سزيونو» دانشمند سوئيسي چگونه روش انتقال رياضيات به اروپاي قرون وسطي و عصر رنسانس را شرح مي‌دهد.

نويسنده و پژوهشگر حوزه تاريخ علم اسلامي، مقاله‌اي كه درباره رساله نقرس ذكرياي رازي را از ديگر بخش‌هاي جالب توجه اين مجموعه برشمرد و عنوان داشت: براي پديد آوردن اين مجموعه، ترجمه اين رساله از زبان آلماني به زبان فارسي را سفارش داديم. اين مقاله نشان مي‌دهد ذكرياي رازي چگونه با استفاده از علم و دانش آن روز، نشانه‌هاي بيماري نقرس و راه‌هاي درمان آن را شرح داده است، راه‌كارهايي كه قرابت فراواني به علم پيشرفته كنوني دارند.

آقاياني‌چاوشي مقاله «جفت طوسي» را از ديگر بخش‌هاي خواندني و شگفت‌آور اين مجموعه توصيف كرد كه نقش اساسي در مطالعات كپرنيك داشت و گفت: «جفت طوسي» عبارت از دو دايره مماس داخل است كه يكي حول ديگري مي‌چرخد. خواجه نصيرالدين طوسي اين ساز و كار را براي اصلاح حركت‌هاي ستارگان در نظام نجومي بطلميوسي اختراع كرد. كپرنيك هم در يافته‌هاي خود به طور دقيق همين مطلب را عنوان مي‌كند. دانشمند معاصر معتقدند وقتي كپرنيك به ايتاليا رفت و از كتابخانه خطي واتيكان استفاده كرد، ترجمه بيزانسي فصلي از كتاب خواجه نصير را مشاهده و بخش‌هايي از آن را اقتباس كرد. اين مقاله يادآور مي‌شود جفت طوسي كه در گذشته تصور مي‌شد در متن تذكره خواجه نصير است كه او در رصدخانه مراغه نوشته، حتي پيش از آن كه وي بنويسد، در دو كتاب فارسي «معينيه» و «حل اشكالات معينيه» از آنها بحث شده است.

وي علاوه بر ارايه الگويي براي نگارشات تحليلي درباره تاريخ علم، اثبات خدمات ايران و اسلام به پيشرفت علوم جهاني را از ديگر اهداف پرداختن به اين موضوع خواند و يادآور شد:‌ مي‌خواستم به جوانان و اقشار گوناگون مردم سرزمينم يادآور شوم زماني كه سخن از علم و دانش به ميان مي‌آيد، احساس خود كم‌بيني يا مطرح بودن انديشمندان غربي در برابر علوم و يافته‌هاي انديشمندان ايراني و مسلمان را نداشته باشند، چرا كه بسياري از يافته‌هاي آنها بر پايه علوم انديشمندان ما استوار است، نكاتي كه آنها همواره با سكوت از كنارش مي‌گذرند.

قرار است مجموعه «ميراث علمي خواجه نصير و پژوهش‌هايي درباره تاريخ علم» را موسسه ميراث مكتوب در 500 صفحه‌ تا يك ماه آينده منتشر و روانه بازار كتاب كند.