به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، دكتر اصغر دادبه در نوزدهمين مجموعه «درس‌گفتارهايي درباره نظامی» كه عصر چهارشنبه (4 خرداد) در شهر كتاب مركزي برگزار شد به بررسي نظامي و حكمت ايراني و مقايسه‌ ميان منش‌ها و روش‌هاي نظامي و حكمت ايراني پرداخت. 

در ميان شاعران زبان فارسي، عنوان حکيم به چند تن از شاعران اطلاق مي‌ شود؛ حکيم فردوسي، حکيم عمر خيام، حکيم سنايي، حکيم نظامي و حکيم خاقاني. نشست درس گفتارهایی درباره نظامی با طرح این پرسش و پاسخ به آن برگزار شد که چرا به نظامي و شاعران مذکور حکيم
مي‌​گويند و ويژگي‌​هاي حکمت نظامي کدام است؟

دادبه در ادامه سخنانش گفت: به درستي هم اگر ملتي زبان خود را از دست بدهد، منقرض مي​شود حتی ملت​هايي كه تازه به عرصه رسيده​اند، در جستجوي هويت ملی​اند. مصادره​هايي هم كه از شخصيت​هاي تاريخي و فرهنگي ما صورت مي​گيرد، براي دست​يابي به چنين هويتي است. 

وی افزود: قرن چهارم، عصر زرين فرهنگ ايران است و هر آنچه كه فكر كنيم به ظهور رسيده است، بنيان آن را بزرگاني همانند ابن سينا، بيروني، فردوسي و ديگر هم روزگاران​شان، در اين قرن گذاشته​اند. در دوره​هاي بعد، ابتكاري صورت نگرفت و هر چه بود گسترش و تكميل بنيان​هاي گذشته بود. در اين سده، بزرگترين قهرمان عقل، در معناي عقل ارسطويي، ابن سينا است. درست است كه فارابي پيشرو او بود اما مباحث عمده اين حوزه و رفتن به سوي حكمت مشرقي، با ابن سينا شروع شد. 

حكمت نظامي، ادامه حكمت فردوسي است
این استاد دانشگاه یادآور شد: قرن چهارم، دوره بازگشت به هويت نيز بود. لازمه اين كار هم بازگشت به حكمت ايران، يا همان حكمت اشراقي بود. هر آنچه بعدها درباره چنين حكمتي گفته​اند، سرچشمه​اش از همين قرن چهارم است. زبان ملي اين دوره هم با فردوسي آغاز مي​شود. 

وی خاطرنشان کرد: اگر هزار محقق به هزار زبان، همان سخناني را كه فردوسي گفته است، مي​نوشتند، ممكن بود كه كار تحقيقي خوبي پديد بيايد، اما همانند زبان شاهنامه نمي​توانست هويت​ساز باشد. فردوسي با زبان ملي سخن مي​گفت؛ اگر مقدمه شاهنامه را بنگريد، جوهر فلسفه سهروردي را خواهيد ديد. كار سهروردي هم، آن چنان كه خودش مي​گويد، چيزي نبود جز بازسازي حكمت خسرواني. نظامي هم بي​واسطه دنبال حركت فردوسي را مي​گيرد. حكمتي كه در آثار او مي​بينيم، همان حكمت ايراني است. 

دادبه گفت: شايد تمام مساله​اي كه نظامي در باب عقل و حاصل آن، كه حكمت باشد، بازگو مي​كند و همه تلاشي كه عقل انجام مي​دهد تا به فهم هستي برسد، در اين بيت​هاي «اقبال نامه» نهفته باشد: «بزرگ آفريننده هر چه هست/ ز هرچ آفريده ست بالا و پست؛ نخستين خرد را پديدار كرد/ ز نور خودش ديده بيدار كرد؛ هر آن نقش كز كلك قدرت نگاشت/ ز چشم خرد هيچ پنهان نداشت؛ مگر نقش اول كز آغاز بست/ كز آن پرده چشم خرد باز بست؛ هر آن گنج پوشيده كآمد پديد/ به دست خرد باز دادش كليد؛ جز اول حسابي كه سربسته بود/ وز آنجا خرد چشم بسته بود؛ وز آن جاده كو بر خرد بست راه/ حكايت مكن وز حكايت مخواه». 

وی افزود: مساله​اي كه در فرهنگ ما، در برخورد با فرهنگ يوناني، مطرح بود، اين نكته بود كه كاركرد عقل تا كجاست؟ طبيعي است كه آن حرف​هايي كه در يونان، از تالس تا سقراط و ارسطو، گفته مي​شد، اين بود كه عقل، حداكثر مي​تواند تا برهان پيش برود و استدلال برهاني، يعني استدلال برپايه يقينيات. اين را هم اضافه كنم كه آنچه عقل برهاني يا عقل افلاطوني مي​ناميم، برگرفته از «زرتشت» است. حتی ما دليل داريم كه نشان مي​دهد كه در آكادمي افلاطون، اوستا خوانده مي​شد. به هر حال، در فرهنگ ايراني حرف اين بود كه عقل افزون بر آنچه يونانيان مي گويند، كاركرد ديگري هم دارد كه «شهود» يا دريافت مستقيم است. 

ستايش و نكوهش «عقل» در آثار نظامي
اين مدرس دانشگاه افزود: يكي از مشكلات متون ما اين است كه يك جا عقل ستايش مي​شود، در جايي ديگر نكوهش. مساله را اين​طور خواسته​اند حل كنند كه آن عقلي كه نكوهش مي​شود، عقل جزيي است اما به هر حال در آنجايي كه در ستايش عقل سخن گفته​اند، دو گونه است: يكي آنجايي كه عقل در موضع خودش حركت مي​كند و يكي هم آنجايي كه عقل تبديل شده است به عقل افلاطوني ـ ايراني. آن عقلي كه نكوهش مي​شود، عقل كنترل نشده است. بيتي از نظامي وجود دارد كه اين نكته را بسيار خوب بازگو مي​كند. 

نظامي مي​گويد: «عقل به شرع تو ز درياي خون/ كشتي جان برده به ساحل برون». معناي بيت نظامي اين است كه عقل منهاي شريعت، حاصلي جز خونريزي ندارد. به راستي هم عقل لجام گسيخته​اي كه كنترل اخلاقي نداشته باشد، به اين جا مي​رسد كه درياي خون راه بياندازد. در نتيجه بايد توجه داشت كه عقل​گرايي ارسطويي و ابن​سينايي به ذات خود بد نيست اما بايد درست استفاده بشود. 

وی افزود: مواردي در آثار نظامي وجود دارد كه به عقل حمله مي​كند و مي​گويد كه عقل به جايی
نمي​رسد. مثل اين نمونه: «وهم تهي پاي بسي ره نوشت/ هم ز درش دست تهي بازگشت؛ راه بسي رفت و ضميرش نيافت/ ديده بسي جست و نظيرش نيافت؛ عقل درآمد كه طلب كردمش/ ترك ادب بود ادب كردمش». يعني عقلي كه كميت گراست، نمي​تواند حركتي بيش از اين انجام بدهد. در جايي ديگر، در اين​باره مي​گويد: «عقل آبله پاي و كوي تاريك/ وآنگاه رهي چو موي باريك؛ توفيق تو گر نه ره نمايد/ اين عقده به عقل كي گشايد». 

اما بيت​هايي هم در «خسرو و شيرين» هست كه عقل را تاييد مي​كند. اين عقل، عقل افلاطوني ـ ايراني است: «بپرس از عقل دور انديش گستاخ/ كه چون شايد شدن بر بام اين كاخ؛ چنان كز عقل فتوا مي​ستاني/ علم بركش بر اين كاخ كياني؛ خرد شيخ الشيوخ راه تو بس/ از او پرس آنچه
مي​پرسي نه از كس؛ سخن كز قول آن پير كهن نيست/ بر پيران وبال است آن سخن نيست». اگر ميان اين عقل​ها، تفكيك ايجاد نكنيم، خيال مي​كنيم كه نظامي دچار تناقض​گويي شده است. 

دادبه در پایان سخنانش گفت: اين را هم بايد توجه داشت كه سير نظامي از سوي زهد به سوي عشق است. به خاطر همين است كه نخست «مخزن الاسرار» را مي​سرايد و بعد منظومه​هاي «خسرو و شيرين» و «ليلي و مجنون» را. نظامي اين سير را انجام داده تا مطابق حكمت ايراني رفتار كرده باشد. سير زاهدانه «مخزن الاسرار» نظامي، آغاز كمال او در منظومه​هاي بعدي است.