خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، پژوهش عنصر كارآمد در تقويت نظام آموزشي هر رشته است و سنگ بناي علوم را استوار مي‌كند. هرجا مساله و كاستي در نظام آموزشي و بازار كار هر رشته احساس مي‌شود، پاي پژوهش به ميان مي‌آيد.
به گفته دكتر غلامرضا فدايي، رييس دانشكده كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه تهران، رشته كتابداري و اطلاع‌رساني در كشور با فقر مبنايي روبه‌رو ست و محققان متخصص بايد با پژوهش‌هاي كارآمد براي تقويت بنيان آن چاره‌انديشي كنند.
همچنين داريوش علي‌محمدي، عضو انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني ايران مي‌گويد: اگرچه اكنون با پژوهش‌هاي قابل قبول و علمي متعددي از سوي فارغ‌التحصيلان و استادان رشته كتابداري روبه‌رو هستيم، اما اين پژوهش‌ها اغلب ناهماهنگ و متفاوت با نيازهاي علمي كشور انجام مي‌شوند. از سوي ديگر نهادهاي مختلف متولي كتابداري و اطلاع‌رساني در كشور ما فعالند كه به دليل نبود سياستگذاري كلي، نمي‌توانند نقشي كارآمد در بهبود پژوهش در حوزه كتابداري ايفا كنند.
عضو كميته داوران سومين همايش كتابداري و اطلاع‌رساني پزشكي، به وضعيت انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: اين انجمن داراي كميته خاص پژوهش است كه استادان و فارغ‌التحصيلان رشته كتابداري در آن عضوند. اعضاي اين كميته اغلب سرگرم تدريس و فعاليت‌هاي خارج از انجمن اند و فرصت و فراغت كافي براي انديشيدن به سياست‌هاي كلان كتابداري و اطلاع‌رساني را ندارند.
به عقيده بسياري از استادان و كارشناسان كتابداري در برخي از دانشگاه‌هاي كشور فعاليت‌هاي پژوهشي متعدد به صورت انفرادي از سوي استادان انجام مي‌شود، اما نبود گروه تحقيقاتي منسجم و همكاري و مشاركت نكردن پژوهشگران، سبب ناهماهنگي فعاليت‌هاي انجام شده با نياز روز كتابداري و اطلاع‌رساني ايران شده است.
علي‌محمدي مي‌گويد: به دليل نبود سياست كلي برنامه‌ريزي در پژوهش‌هاي دانشگاهي، پايان‌نامه‌هاي دانشجويي رشته كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه‌هاي ايران فقط براي رفع تكليف انجام مي‌شوند.
وي بر لزوم تحول ساختاري در زمينه كتابداري و اطلاع‌رساني تاكيد مي‌كند و مي‌افزايد: بايد تصميم‌گيري درباره پژوهش هر رشته علمي از جمله كتابداري به انجمن متولي آن سپرده شود تا اعضاي انجمن بر اساس آيين‌نامه‌هاي مشخص، درباره آن تصميم‌گيري كنند.
به اعتقاد وي بايد براي فعاليت افراد عضو در اين انجمن‌ها، ساختار سازماني و امتياز ارتقاي سطح علمي داده شود تا با دلگرمي و احساس مسووليت، وظيفه خود را انجام دهند.
اين مدرس دانشگاه تربیت معلم همچنين كمبود بودجه پژوهشي و اشكال در هزينه كردن اين بودجه را از ديگر موانع ارتقاي پژوهش كتابداري و اطلاع‌رساني كشور مي‌داند و تاكيد مي‌كند: بالا بردن سطح بودجه پژوهش از توليد ناخالص داخلي كشور، ارتقاي توليد و خدمات را در حوزه‌هاي مختلف به دنبال دارد.
البته وي تاكيد دارد افزايش بودجه تحقيق و پژوهش بدون سياستگذاري كلان، موجب هدر رفتن بودجه مي‌شود.
علي‌محمدي مي‌افزايد: كتابخانه ملي و نهاد كتابخانه‌هاي عمومي كشور از جمله نهادهاي متولي امر كتابخانه و كتابداري اند كه از بودجه و امكان كافي براي حمايت از طرح‌هاي پژوهشي برخوردارند كه همكاري هرچه بيشتر اين نهادها با دانشگاه‌ها به توسعه پژوهش اين حوزه در كشور مي‌انجامد.
از سوي ديگر دكتر رحمت‌الله فتاحي، عضو هيات علمي دانشگاه فردوسي مشهد بخش عمده‌اي از پژوهش‌هاي انجام شده در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني در ايران را در قالب پايان نامه تحصيلات تكميلي و با موضوع‌هاي نسبتا تكراري، اشباع‌شده و فاقد نوآوري عنوان مي‌كند و مي‌گويد: توجه به نظريه‌ها و عناصر مرتبط با تفكر خلاق در برنامه‌هاي درسي از ضرورت‌هاي عمده به شمار مي‌رود. در عين حال، برگزاري كارگاه‌های تفكر خلاق در دانشگاه‌ها و در پشتيباني درس روش تحقيق بايد در اولويت قرار گيرد.
در عين حال دكتر يزدان منصوريان، از متخصصان حوزه پژوهش در كتابداري عوامل متعدد را در ناكارآمد بودن پژوهش اين رشته دخيل مي‌داند.
اين عضو هيات علمي دانشگاه تربيت معلم تصريح مي‌كند: کتابداری و اطلاع‌رسانی ماهیتی بین‌رشته‌ای دارد و باید در مطالعات این حوزه از دانش موجود در رشته‌های نزديك به كتابداري بهره برد؛ به عنوان نمونه پژوهش در حوزه «خدمات مرجع» و «مصاحبه مرجع»، پیوندی عمیق با رشته ارتباطات دارد و نمی‌توان بدون مراجعه به دانش موجود در علم ارتباطات مطالعه مفیدی در زمینه خدمات مرجع انجام داد.
وي با اشاره به ماهيت سيال اطلاعات خاطرنشان مي‌كند: «اطلاعات» عنصر بنیادی در مطالعات کتابداري و اطلاع‌رساني است و هر پژوهشی که در این رشته انجام شود، به نحوی با این مفهوم در ارتباط خواهد بود. اما از یک سو اطلاعات ماهیتی چندوجهی و سیال دارد و ارايه تعریفی جامع از آن بسیار دشوار است و از سویی دیگر، هر روز بر حجم و تنوع منابع اطلاعاتی افزوده می‌شود؛ از این رو، دشواری در تعریف اطلاعات، به عنوان درونمایه این مطالعات، چالشی مفهومی در این حوزه است و رشد فزاینده در گستره و تنوع منابع اطلاعاتی چالشی عملیاتی در این عرصه به شمار می‌آید.
منصوريان همچنين به دشواري انجام تحقيق در حوزه كتابداري در محيط واقعي اشاره مي‌كند و مي‌افزايد: انجام تحقیق در حوزه كتابداري در محیط واقعی کار دشواری است. چون کتابدارانی که در محیط واقعی کتابخانه به ارايه خدمات به کاربران می‌پردازند، به دلیل مشغله فراوان در فرایند مجموعه‌سازی، سازماندهی و ارايه خدمات اطلاع‌رسانی فرصتی برای پژوهش در محیط کار خود ندارند. در نتیجه، بيشتر تحقیقات اين حوزه توسط اعضاي هیات علمی و دانشجویانی انجام می‌شوند که از تجربه کار عملی در کتابخانه برخوردار نیستند. در نهایت محصول چنین مطالعاتی ممکن است مبتنی بر برخی از پیش‌داوری‌ها و قضاوت‌های سطحی باشد.
همچنين به اعتقاد منصوريان، موضوع اغلب مطالعات كتابداري مبتنی بر مسايل واقعی جامعه نیست. برخی از دانشجویان تحصیلات تکمیلی این رشته با چالش انتخاب موضوع پایان‌نامه مواجه اند. چراکه انتخاب یک موضوع مساله‌مدار که بتواند به نتایج کاربردی منجر شود، نیازمند بررسی دقیق و گسترده‌ای است.
از طرف ديگر دكتر زاهد بيگدلي، عضو هيات علمي دانشگاه شهيد چمران و پژوهشگر به ارتباط كتابداري با حوزه‌هاي ديگر از جمله فناوري اطلاعات اشاره مي‌كند و مي‌گويد: هنوز در برخي حوزه‌هاي كتابداري پركاربرد از جمله مرجع، تعامل كاربر با موتورهاي جست و جو و مديريت دانش، پژوهش چنداني نشده است و براي كاربردي كردن پژوهش‌هاي كتابداري بايد از حوزه‌هاي مرتبط چون فناوري اطلاعات استفاده كرد.
وي همچنين تحقيقات موازي در حوزه كتابداري را چالشي عمده مي‌داند و تصريح مي‌كند: بسياري از تحقيقات تكراري و با محتواي تقريبا يكسان انجام و تنها اختلاف‌هايي صوري در آنها مشاهده مي‌شوند؛ اين تحقيقات موازي نيز چالشي در حوزه كتابداري به حساب مي‌آيند.
مدرس كتابداري و اطلاع‌رساني دانشگاه شهيد چمران اهواز اضافه مي‌كند: در سال‌هاي اخير با افزايش دانشجويان كارشناسي ارشد كتابداري روبه‌رو بوده‌ايم كه در انتخاب موضوع جديد براي پايان‌‌نامه وقت كافي را صرف نمي‌كنند.
هنوز جاي پژوهش در بخش‌هاي مختلفي از حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني خالي است. از جمله اين بخش‌ها مي‌توان به «نيازسنجي مخاطبان كتابخانه‌ها»، «سواد اطلاعاتي» و «تفكر انتقادي» اشاره كرد.
دراين‌باره دكتر حمزه علي نورمحمدي، مدير گروه كتابداري دانشگاه شاهد توضيح مي‌دهد: براي پركردن اين خلا ابتدا بايد دانشجويان و متخصصان جوان كتابداري و اطلاع‌رساني با اصول و مفهوم پژوهش علمي و كارآمد آشنا شوند؛ استادان باتجربه اين رشته مي‌توانند وظيفه آموزش و هدايت دانشجويان را برعهده گيرند و چشم‌انداز پژوهش كتابداري و اطلاع‌رساني ايران را روشن كنند.
وي مي‌افزايد: برگزاري كارگاه‌هاي آموزش پژوهش علمي در دانشگاه‌ها در استفاده دانشجويان از تجربه‌هاي پيشكسوتان و پژوهشگران فعال اين عرصه موثر است. اكنون با كمبود محسوس پژوهشگر در حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني با موضوع كتابخانه‌هاي عمومي مواجهيم.
اين عضو شوراي پژوهشي علم سنجي مركز تحقيقات سياست علمي كشور تاكيد مي‌كند: كتابداري و اطلاع‌رساني بر پايه پژوهش استوار است و كتابدار بايد متخصص كتاب و اطلاعات و در عين حال پژوهشگري ماهر باشد. به دليل ماهيت فعاليت كتابداران در خدمت‌رساني به پژوهشگران بايد خود با اصول و شرايط تحقيق كارآمد آشنا باشند.
دكتر مهدي عليپور حافظي، مسوول كميته پژوهش انجمن كتابداري و اطلاع‌رساني نيز بر لزوم شناسايي پژوهش‌هاي مغفول در اين حوزه تاكيد دارد و خبر مي‌دهد: به زودي تعدادي از كارشناسان كتابداري انجام طرح پژوهشي درباره معيارهاي ارزيابي گروه‌هاي آموزشي و هيات علمي دانشگاه‌ها را آغاز مي‌كنند. اين پژوهش از سوي انجمن كتابداري براي تعيين سطح علمي و توانمندي گروه‌هاي كتابداري اطلاع‌رساني دانشگاه‌هاي كشور انجام مي‌شود.
دكتر عباس حري، عضو هيات علمي دانشگاه تهران از منظري ديگر به مساله پژوهش مي‌نگرد و معتقد است، اصولا پژوهش در نظام فعلي دانشگاهي ما هنوز كمي‌گراست. روش كمّي در عين دست يافتن به پيشرفت‌هاي بسيار، نتايج نادرستي نيز داشته است. پديد‌آمدن رشته‌هاي بينابيني نتيجه نقد اين روش در عصر نو ست.
از سوي ديگر، دكتر سعيد غفاري به افزايش گروه‌هاي كتابداري دانشگاه‌هاي مختلف و به دنبال آن رشد دانشجويان مقاطع تحصيلات تكميلي به عنوان معضلي براي حوزه پژوهش اشاره مي‌كند و مي‌گويد: مدتي است كه با انجام پژوهش‌هاي تكراري با سرفصل‌هاي يكنواخت در پايان‌نامه‌هاي كتابداري روبه‌رو شده‌ايم.
به اعتقاد غفاري، اكنون پژوهش به مفهوم واقعي در ميان پايان‌نامه‌هاي دانشجويان كتابداري بسيار نادر است. براي رفع اين مشكل بايد به بازنگري در سياست جذب دانشجو همچنين تغيير نام و سرفصل‌هاي دروس كتابداري اقدام شود.
مساله ضعف پژوهش در حوزه كتابداري، محل مناقشه ميان صاحب‌نظران است و درباره جنبه‌هاي مختلف و راهكارهاي رفع آن اظهار نظرهاي زيادي مي‌شود. به نظر مي‌رسد، ارتباط هرچه بيشتر گروه‌هاي كتابداري با موسسات پژوهشي مي‌تواند در رفع چالش‌هاي اين حوزه راه‌گشا باشد.
شنبه ۱۴ خرداد ۱۳۹۰ - ۱۸:۰۰
نظر شما