خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)ـ علي ططري، رييس مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاريخ معاصر: 14 مرداد هر سال ـ سالگرد صدور فرمان نهضت مشروطيت به رهبري روحانيت ـ تداعی‌کننده یکی از پیروزی‌های بزرگ ملت ایران در طول تاریخ پرافتخار خود است.

تاریخ مشروطه ایران و حوادث آن از مهمترین وقایع تاریخی کشورمان است. از استقرار نهاد مشروطه یا بهتر بگويیم «مشروطه ایرانی» یکصد و سه سال می‌گذرد. نهضتي که حاصل تلاش‌ها، رشادت‌ها و فداکاری‌های طبقات مختلف مردم ایران برای رهایی از ظلم و ستم حکومت مستبد وقت و به‌دست‌ آوردن عدالت و آزادی بود. 

همه مورخان و كتاب‌هاي تاريخي، انقلاب مشروطیت را یکی از مهمترین رخدادهای تاریخ ایران می‌دانند. در علل پیدایش مشروطیت نیز دلایل مختلفی ارايه شده است که از مهمترین آنها سیاست‌های استعمارگرانه روسیه و انگلیس‌اند. اما در اين حوزه همواره از ظلم و ستم بر مردم به عنوان مهمترین عامل رخداد مشروطیت یاد مي‌شود. 

مصداق بارز این موضوع نامه‌ای با عنوان «فریاد وطن‌پرستان» از سیدمحمد طباطبايی، روحانی برجسته وقت به مظفرالدین شاه قاجار است که در آن می‌نویسد: «مملکت خراب، رعیت پریشان و گدا، دست تعدی حکام و مامورین بر مال و عرض و جان و رعیت دراز، ظلم حکام و مأمورین اندازه ندارد، از مال رعیت هر قدر میلشان اقتضا کند می‌برند، قوه غضب و شهوتشان بر چه میل و حکم کند از زدن و کشتن و ناقص‌کردن اطاعت می‌کنند، این عمارت و مبل‌ها و وجوهات و املاک در اندک زمان از کجا تحصیل شده؟ تمام مال رعیت بیچاره است. این ثروتمندان همان فقرای بی‌مکنت‌اند که اعلی‌حضرت بر حالشان مطلعید. در اندک زمان از مال رعیت صاحب منصب و ثروت شدند. پارسال دخترهای قوچانی در عوض سه ری گندم مالیات که نداشتند بدهند گرفته به ترکمان‌ها و ارامنه عشق آباد به قیمت گزاف فروختند. ده‌ها هزار رعیت قوچانی از ظلم بخاک روس فرار کردند، هزارها رعیت ایران از ظلم حکام و مامورین به ممالک خارجه هجرت کرده به حمالی و فعلگی گذران می‌کنند و در ذلت وخواری می‌میرند. بیان حال مردم از ظلم ظالمه باین مختصر عریضه ممکن نیست ...» 

نامه سید محمد طباطبایی كه در اسناد و كتاب‌ها آمده است، به اندازه کافی گویاست و نیازی به تفسیر ندارد. اما از دیگر علل انقلاب مشروطیت می‌توان به انقلاب فرانسه اشاره كرد. ایران در دوره قاجار با فرانسه ـ از زمان سلطنت فتحعلی‌شاه ـ رابطه سیاسی داشت. این رابطه بعدها با گسیل معلمان فرانسوی به دارالفنون و مسافرت ایرانیان به آن کشور از استحکام بیشتری برخوردار شد و همچنین همین ارتباطات وضعیت رقت‌آور جامعه آن روز ایران را بیشتر هویدا كرد. 

در بسياري از كتاب‌هاي تاريخ سياسي از انقلاب 1905 میلادی روسیه، نقش انقلابیون قفقاز، قضیه تحریم توتون و تنباکو، تاثیر مطبوعات و نهایتاً اعتراضات وسیع مردمی به عنوان علل عمده مشروطیت یاد می‌شود. البته تمام موارد مذکور منجر به انقلابي بی‌نظیر در سال 1285خورشيدي(برابر با 1324قمري) شد که تبعات آن اینک نیز مشهود است. 

اما نکته اینجاست هنوز برخی از ابعاد این انقلاب بزرگ برای افکار عمومی و حتی محققان و پژوهشگران روشن نشده است. در سه چهار سال گذشته که مصادف بود با یکصدمین سال انقلاب مشروطه، منابع، اسناد و رسالات فراوانی در موضوع تاریخ مشروطه برای نخستین بار منتشر شد كه به عقیده اغلب پژوهشگران تاریخ معاصر ایران، هنوز اسناد و منابع دسته اول فراوان منتشر نشده‌ای وجود دارد که در دسترس عموم پژوهشگران قرار نگرفته است.
 
این موضوع نشان از آن دارد که در حقیقت حلقه‌هایی از تاریخ‌نگاری این دوره شکل نگرفته‌اند و آنچه تاکنون نگارش یافته است بر اساس منابع موجود و در خوش‌بینانه‌ترین حالت آن روایت برخی شاهدان و به بیان واضح‌تر، نقل خاطرات است، که آن هم از نگاه و زاویه ویژه‌ای برداشته شده است.
 
هر چند به عقیده نگارنده این سطور این ضعف در تمام تاریخ‌نگاری ما مشهود است، اما نکته اینجاست، آنچه تاکنون منتشر شده در مقابل، اسناد و منابع قابل توجه‌ای که در کتابخانه‌ها، مراکز آرشیوی، اعم از خصوصی و دولتی وجود دارد، بسيار ناچیز است. وانگهی حتی فهرستی هم از منابع موجود در مراکز آرشیوی و کتابخانه‌ها از اسناد مشروطیت تهیه نشده است که این امر همت و تلاشی ملی را می‌طلبد.