خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)ـ علي ططري، رييس مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاريخ معاصر: دوم تیرماه هر سال مصادف است با یکی از زشت‌ترین وقایع تاریخ معاصر کشورمان که در نوع خود بی‌نظیر است. دوم تیرماه 1287(23 جمادی الاولی 1326) در تاریخ معاصر ايران، روز به توپ بستن مجلس نام گرفته است. درباره این واقعه کتاب‌ها و مقالات متعددی به رشته تحریر در آمده است که هر يك از آنها، زوایه‌ای از این رخداد را پررنگ‌تر کرده‌اند. برخی، تنها جنبه واقعه‌نگاری موضوع را مورد توجه قرار داده‌اند و زیر عنوان دوم تیر ماه، ذکر حادثه را از ابتدا تا انتها با کم و زیاد آن ضبط و ثبت و روایت كرده‌اند.
 
برخی دیگر، قدری گام را فراتر نهاده و با نیم‌نگاهی به بررسی علل و زمینه‌های این واقعه، به روند شکل‌گیری آن توجه داشته‌اند. برخی از آثار نیز با در نظر گرفتن حوادث بین‌الملل، وقایعی را که در دنیای آن روز می‌گذشت مؤثر بر این واقعه دانسته‌اند. عده‌ای از صاحب‌نظران هم با تحلیل اوضاع داخلی ایران ـ در آن روزها ـ عواملی چون سرکشی عشایر و ایلات، غارت کاروان‌های تجاری، مداخله حکام و مقامات محلی در کار یکدیگر، عدم پرداخت مالیات توسط مردم و بروز ناامنی و هرج و مرج را از بسترهای اين واقعه تاريخي عنوان كرده‌اند. استبداد و دیکتاتوری محمدعلی شاه نیز که جای خود داشت.
 
جز این، برخی کتاب‌ها و روایت‌ها حاکی از آن است که به توپ بستن مجلس با حمایت روس‌ها انجام شد. برخی دیگر هم با ارايه اسنادی عقیده دارند که انگلیسی‌ها هم به میزان روس‌ها در شکل‌گیری واقعه به توپ بسته شدن مجلس تأثیر داشته‌اند، اما در کنار موضوعات فوق نکته اساسی اين است كه محمدعلی شاه از زمان مرگ پدرش(مظفرالدین شاه قاجار) به هیچ وجه حاضر به سازش با رهبران نهضت مشروطه نبود، وی عملاً روبروی مردم، مشروطه‌خواهان و نمایندگان مجلس قرار گرفت، تمام مطبوعات و روزنامه‌ها را توقیف کرد و هر صدای مخالفی را خاموش ساخت. او تعدادی از واعظان، روزنامه‌نگاران و نمایندگان مجلس را به قتل رساند و تعدادی نیز از بیم جان گریختند. 

اما سرنوشت این دیکتاتور چه شد؟ دوره‌ای که از فردای به توپ بسته شدن مجلس، یعنی دوم تیر 1287 آغاز شد، در تاریخ به نام دوره استبداد صغیر ياد مي‌شود. 

این دوره چندان دوامی نیافت و کمتر از یک‌سال عمر حکومت دیکتاتوری محمدعلی شاه قاجار به پایان رسید. روز 28 تیر 1288، تهران به تصرف مخالفان محمدعلی شاه قاجار یعنی مشروطه‌خواهان درآمد و در پی این واقعه، شاه به اتفاق اعضای خانواده و صدها قزاق مسلح به باغ سفارت روسیه در خیابان زرگنده تهران پناهنده شد و بعدها از سلطنت خلع و پسر دوازده ساله‌اش احمد شاه جانشین وی شد. محمدعلی شاه تا پایان عمر در خارج از کشور سکونت داشت. 

نکته‌ای که در رویداد به توپ بسته شدن مجلس کمتر بدان توجه شده، جامعه‌شناسی این واقعه است و آن که چطور شد، شاه یک مملکت به مردمی‌ترین نهاد موجود تعرض کرد؟ بی‌لطف نیست که بار دیگر واقعه به توپ بسته شدن مجلس بعد از بیش از یکصد سال بازکاوی شود. 

در این راه اسناد نویافته می‌توانند کمک شایانی باشد، به ویژه آن که بیشتر اسناد مجلس نخست شورای ملی به سبب این واقعه از میان رفته است و از نظر منابع اسنادی با کمبود مواجهیم. بدون شک اسنادی از مجلس نخست در برخی آرشیوهای دولتی و خصوصی وجود دارد که هنوز منتشر نشده اند و این اسناد می‌توانند کمک فراواني به بازخوانی این واقعه مهم تاریخی باشند.