به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، بوذرجمهر پرخيده پژوهشگر تاريخ و فرهنگ ايران در نشست تخصصي «گاه‌شماري تاريخ و فرهنگ ايرانيان امروز» گفت: كتاب «تاريخ تاريخ در ايران» نوشته رضا عبداللهي منبع خوبي درباره پيشينه گاه‌شماري در ايران است اما درباره تاريخ تقويم زرتشتي، كتاب چنداني نمي‌شناسيم. تنها كتاب كوچكي از اردشير آذرگشسب به نام «گاه‌نماي زرتشتي» منتشر شده است. 

نويسنده در اين كتاب از اختلاف زرتشتيان در مورد گاه‌شماري فصلي و گاه‌شماري سنتي بحث كرده است. ضمن آن كه تاريخچه هر كدام از اين گاه‌شماري را به دست داده و توضيح داده است كه چرا در بين پارسيان هند، بر سر پذيرش اين تقويم، اختلاف پيش آمد. آن‌چه هم امروزه مبداء تاريخ زرتشتيان، يعني روز پيامبري اشو زرتشت، به حساب مي‌آيد و 3747 سال است، بر پايه محاسبات ذبيح بهروز در كتاب «تقويم و تاريخ» صورت گرفته است. 

وي افزود: من گاه‌نما را به جاي گاه‌شمار به‌كار مي‌برم و همين را هم درست مي‌دانم. چون در گاه نماي ايراني، شمارش در كار نيست. به عبارت ديگر روزها را نمي‌شمارند، بلكه روزها را به نامي كه دارند، مي‌نامند. در گاه‌نماي زرتشتي روزها 365 روز و خرده‌اي (25 صدم) است. اين 365 روز به 12 ماه تقسيم مي‌شود و هر ماه دقيقا سي روز است. شماره روزها در گاه‌نماي زرتشتي چندان اهميتي ندارد، آن‌چه مهم است نام روزهاست. 

در اين تقويم، سي روز داريم كه هر روز نامي دارد، مثلا روز اول ماه «اورمزد» ناميده مي‌شود كه نام خداوند است. روز دوم «وهمن» و سپس «ارديبهشت» و نام‌هاي ديگر. در اين تقويم، نام 6 امشاسپندان به دنبال نام خداوند مي‌آيد و بعد از آن نام ايزدان مختلف مي‌آيد. مانند ايزد آسمان، ايزد ماه، ايزد گوش (گئوش/ جهان) و ايزدان ديگر. 

وي افزود: چنين تقسيم‌بندي از لحاظ علمي، نادرست نيست. مي‌دانيم كه در زمان‌هاي بسيار قديم كه ايرانيان طبيعت‌پرست بودند و خورشيد را مي‌پرستيدند، فكر مي‌كردند كه هر پرتو خورشيد يك روز را درست مي‌كند. در رياضي هم كه دايره را به 360 قسمت مساوي تقسيم مي‌كردند و هر كدام را يك درجه مي‌ناميدند، برگرفته از همين گاه‌شماري است. 

آن‌ها تصور مي‌كردند كه هر درجه كه خورشيد بچرخد، يك روز، يا 24 ساعت، سپري شده است. در گاه‌نماي زرتشتي پنج روز را هم به آخر سال اضافه مي‌كردند. اين پنج روز «پنجه» ناميده مي‌شد و هر روز نامي داشت كه از پنج قسمت گات‌ها گرفته شده بود. مثل «اشتودگاه»، «سپنتمدگاه» و... 

پرخيده خاطرنشان كرد: منجمان دريافتند كه در هر سال، خرده‌اي هم وجود دارد. اين خرده 25صدم روز، يعني تقريبا 6 ساعت، است. بنابر گاه‌نماي جديد، هر چهار سال يك روز را اضافه مي‌كنيم. اين روز «اورداد»، يعني روز اضافه، ناميده مي‌شود. «اورداد» همان كبيسه است. در گاه‌نماي زرتشتي، شنبه و يكشنبه و روزهاي ديگر هفته نداريم. در عوض هر روز به نامي خوانده مي‌شود. 

مثلا روز اول فروردين، روز «اورمزد» است، روز دوم، روز «بهمن» است. روز «انارام» هم كه تمام مي‌شود، 31 فروردين، روز اول ارديبهشت زرتشتي (روز اورمزد) مي‌شود. پس 6 ماه اول سال كه در تقويم رسمي كشور 31 روز است، در گاه‌نماي زرتشتي هر يك ماه يك روز عقب مي‌افتد. با اين حساب، در پايان شهريور، گاه‌نماي زرتشتي، نسبت به تقويم كشور، 6 روز عقب است. 

وي افزود: در گاه‌نماي زرتشتي، هر جا كه نام ماه با نام روز برابر بشود، آن روز را جشن مي‌گيرند. مثلا هنگامي كه ماه مهر با روز مهر يكي بشود جشن «مهرگان» را برپا مي‌دارند. جشن «آبانگان» هم در روز آبان از ماه آبان برگزار مي‌شود. در مجموع 12 جشن ماهانه داريم. در پنج روز آخر هم كه «پنجه» ناميده مي‌شود، مراسم ويژه‌اي براي پيشواز نوروز انجام مي‌شود. اين روز مخصوص درگذشتگان نيز هست. اين يك نوع جشن است و معنايش اين است كه ارواح درگذشتگان هنگامي كه مي‌بينند كه بازماندگان شادند و جشن برپا كرده‌اند، آن‌ها نيز شادمان مي‌شوند. 

اين پژوهشگر يادآور شد: در گاه‌نماي زرتشتي 6 «گهنبار» وجود دارد. گهنبار جشن‌هاي ششگانه است. اين‌ها را جشن آفرينش مي‌نامند. بنابراين باور در گهنبار اول آسمان آفريده شد و در گهنبار آخر انسان. اين جشن‌ها سبب مي‌شد كه مردم دور هم جمع بشوند و «داد و دهش» كنند. در بين ماه‌ها هم روزهايي براي زيارت وجود دارد. زيارتگاه‌هاي مختلفي در اطراف شهرهاي زرتشتي‌نشين هست. مردم معمولا در فصل تابستان و در روز مخصوصي، به زيارت مي‌روند. مثلا زرتشتيان در روز «اشتاد» در ماه خرداد، به زيارت «پير سبز» مي‌روند. 

وي افزود: تقريبا از سال 1304 كه تقويم رسمي كشور عوض شد و به جاي ماه‌هاي عربي، نام ماه‌هاي ايراني به كار رفت، زرتشتيان هم به فكر افتادند كه تقويم‌شان را بر اساس فصل تقسيم‌بندي كنند. پيش از آن زرتشتيان، ماه و سال قديمي را به كار مي‌بردند. چون پس از آمدن اسلام به ايران، فراموش كرده بودند كه كبيسه را حساب كنند. در آن زمان رسم بر اين بود كه هر 120 سال يك‌بار، يك ماه به سال اضافه كنند. 

به عبارت ديگر، هر چهار سال يك روز را اضافه مي‌كردند و جمع آن‌ها در 120 سال، يك ماه اضافه مي‌شد. محاسبه اين ماه اضافه در آن سده‌ها فراموش شد. در نتيجه فروردين وسط تابستان افتاده بود. اصلا هم فكر نمي‌كردند كه اشتباه محاسبه كرده‌اند، چون با سال‌هاي قمري زندگي مي‌كردند. مي‌دانيم كه سال‌هاي قمري عوض مي‌شود. زرتشتيان هم فكر مي‌كردند كه سال هم به همين صورت تغيير مي‌كند. به هر حال پس تغيير تقويم رسمي كشور، زرتشتيان هم به كمك «ارباب كيخسرو شاهرخ» تقويم‌شان را تغيير دادند. 

اما در ميان زرتشتيان هند، عده‌اي هستند كه هنوز تقويم قديم را به كار مي‌برند. در واقع آن‌ها عيد نوروز را در وسط تابستان جشن مي‌گيرند. بعضي زرتشتيان ايران هم همين را انجام مي‌دهند. ما جشني به نام «پنجي» داريم كه در ميانه تابستان برگزار مي‌شود. روز بعد از اين جشن را «نوروز» مي‌گويند. اين البته سنتي است كه باقي مانده و هنوز هم برخي اجرا مي‌كنند. اما واقعيت اين است كه منطبق با تقويم كنوني نيست. در ميان سالخوردگان يزد و كرمان، گاه همان تقويم قديمي به كار برده مي‌شود. اين يك نوع سنت‌گرايي است كه در حال از بين رفتن است. 

پيش از اين، گاه‌نماي زرتشتيان «يزدگردي» بود. يعني ابتداي به سلطنت رسيدن يزدگرد سوم را ابتداي شمارش سال مي‌گرفتند. در روزگار هخامنشيان و ساسانيان هر پادشاهي كه به حكومت مي رسيد ، تقويم را از همان روز شروع مي كرد. يزدگرد سوم هم تقويم سال را از روزي آغاز كرد كه به پادشاهي رسيد. اما چون پس از او شاه ساساني ديگري بر سر كار نيامد، تقويم يزدگردي همچنان باقي ماند. در ساليان اخير بود كه مبداء سال زرتشتي را بر پايه به پيامبري رسيدن اشو زرتشت گرفتند. اين تغيير بر اساس محاسبات نجومي ذبيح بهروز بود. گاه‌نماي زرتشتيان، ديني است، بنابراين خيلي مهم نيست كه مبداء آن كجاست. 

پريرخ خسروياني (راستي)، مدير سال‌نماي راستي از حاضران در نشست بود. او در بخش پرسش و پاسخ، با اشاره به پيشينه تقويم كنوني زرتشتيان گفت: در سال 1304 كه تقويم خورشيدي در ايران رواج پيدا كرد و مجلس شورا آن را به تصويب رساند، زرتشتيان به اين فكر افتادند كه تقويم خود را بر اساس فصل تنظيم كنند و نوروز را اول فروردين در نظر بگيرند. تنظيم تقويم بر عهده موبد آذرگشسب گذاشته مي‌شود و او اين كار را انجام مي‌دهد. 

تقويم خورشيدي ايران هم به پيشنهاد ارباب كيخسرو شاهرخ به مجلس ارايه شد. موسسه ژئوپلتيك اعلام كرد كه در زمان تصويب اين تقويم، نام دوم ماه تابستان «امرداد ثبت شده بود اما بعد از چند سال به صورت «مرداد» به كار مي‌رود و تا به امروز به همين صورت باقي مي‌ماند. اولين سال‌نماي فصلي زرتشتي، يا «سالمه»، در سال 1328 خورشيدي چاپ شد. اولين سررسيد زرتشتي هم كه چاپ شد، عنوان «گاه‌نماي زرتشتي» را داشت.