ریشه‌شناسی نام‌ها برای نگاهداشت «شاهنامه»

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، چهارمین نشست از سلسله نشست‌های «شاهنامه‌پژوهی» سرای اهل قلم عصر دیروز(29 تیر) با حضور یاسر موحدفرد، دبیر نشست، ضیاء‌الدین هاجری، پژوهش‌گر و سخنران جلسه، فاطمه حیدری‌فر، از بانوان نقال و جمعی از علاقه‌مندان این حوزه پیرامون موضوع «زمان، زبان و ساختار شاهنامه در دوره پیشدادی» برگزار شد.

در ابتدای این نشست حیدری‌فر بخش‌هایی از داستان کیومرث و سیامک را برخوانی کرد. در ادامه موحدفرد به معرفی هاجری پرداخت. وی درباره یکی از کتاب‌های در دست پژوهش هاجری گفت: «فرهنگ ساختاری واژگان فارسی» عنوان کتابی است که پژوهش‌های آن براساس «سانیز» (فرمول) پرفسور محمود حسابی انجام می‌شود. انتشار این کتاب به ریشه‌شناسی و ساختارشناسی «شاهنامه» نیز کمک می‌کند.

موحدفرد ادامه داد: مطابق نگره حسابی، 1500 ریشه برای زبان فارسی، 600 پسوند و 250 پیشوند وجود دارد که با ضرب این اعداد 900 هزار واژه از تک‌ریشه‌ها در زبان فارسی ایجاد می‌شود و می‌توان گفت به‌طور کلی 226 میلیون واژه قابلیت کاربرد پیدا می‌کنند.

در ادامه این نشست هاجری با تاکید بر این امر که او شاهنامه‌شناس نیست و تنها قصد دارد با سانیز حسابی «شاهنامه فردوسی» را در دوره پیشدادی بررسی کند، گفت: در این جلسه قصد دارم از دیدگاه زبان‌شناسی، ریشه‌شناسی واژگان و ساختار‌شناسی شاهنامه را بررسی کنم. فردوسی بنیاد و شالوده زبان مادری ما را ساخته است. بنابراین کارهای پژوهشی که در ارتباط با این اثر جاویدان صورت می‌گیرد از آن‌جا که با هدف پاسداشت زبان فارسی‌اند بسیار ستودنی هستند.

وی به زبان عربی و تعداد واژگان آن اشاره و تصریح کرد: زبان عربی یک میلیون و 750 هزار واژه دارد حال آن‌که در زبان فارسی 100 برای این تعداد واژه وجود دارد. این امر توانایی بالای زبان فارسی و بی‌نیازی آن از واژگان بیگانه را نشان می‌دهد. اگر برخی مواقع از واژه‌های سایر زبان‌ها استفاده می‌کنیم به دلیل ناتوانی ما در پیدا کردن ریشه‌های آن کلمه و استفاده از آن است.

رییس انجمن پالایش زبان فارسی توضیح داد: هدف انجمن پالایش زبان فارسی نشان دادن توانایی زبان فارسی است و البته این امر با تکیه بر «شاهنامه» صورت می‌گیرد. این اثر 60 هزار بیت دارد. اگر در هر بیت یک واژه داشته باشیم با 60 هزار واژه روبرو هستیم. و اگر در هر «لَخت» آن یک واژه باشد ما 120 هزار واژه داریم. البته هر بیت چندین واژه دارد، اما در این‌جا به یک واژه بسنده می‌کنیم. در هیچ فرهنگی نمی‌توان این تعداد واژه را پیدا کرد.

وی در ادامه به تعداد واژه‌های زبان‌های اروپایی اشاره کرد و اظهار داشت: در تمامی زبان‌های اروپایی از 300 یا 800 هزار تا پنج هزار یا 10 هزار واژه وجود دارد. اما دهقان‌زاده 120 هزار واژه را در اثر خود یکجا گردآورده است. دهقانان که اصل واژه آن دهگان بوده است در آن زمان تاریخ روزگار خود را می‌نوشته‌اند.

هاجری افزود: حسابی دامنه این واژگان را برای ما بیشتر باز کرده و با سانیز خود 226 میلیون واژه را پدید آورده است.

وی در بخش دیگر از سخنانش به ریشه‌شناسی واژگان میتولوژی، افسانه یا فسانه، اسطوره، اساطیر، تاریخ و پیش تاریخ پرداخت تا نشان دهد تمامی این واژه‌ها در اصل فارسی هستند. به عنوان مثال اساطیر واژه‌ آریایی و از زبان سنسکریت است و یا حروف «ث»، «ط» و «ء» در اصل از ریشه زبان اوستایی گرفته شده‌اند.

این پژوهش‌گر از زبان به عنوان گزارشگر فرهنگ یاد کرد و گفت: اگر ریشه نام شاهان، پای نام‌ها و هر نامی که در شاهنامه آمده است را بدانیم هیچ‌گاه شاهنامه را فراموش نمی‌کنیم.

وی در ادامه با دشوارخواندن دستیابی به زمان در اسطوره‌ها تشریح کرد: هریک از شخصیت‌های اسطوره‌‌ای تاریخی دارند و معرف یک عصر هستند که شاید میلیون‌ها سال به طول انجامیده باشد. به عنوان مثال با توجه به ریشه‌شناسی نام «کیومرث» به دو معنای زنده میرا و بسیار زیستن می‌رسیم. همچنین برخی به او «گِل شاه» گفته‌اند.

هاجری توضیح داد: زمانی که کیومرث پای به گیتی می‌گذارد پایگاه فرماندهی‌‌اش را بر کوه قرار می‌دهد. پس اگر به ریشه‌ها توجه کنیم به خوبی در می‌یابیم کیومرث که بوده است.

وی در بخش دیگر به ریشه‌شناسی نام «سیامک» پرداخت و گفت: سیامک دو گویش «زیمک» یا «زومک» نیز دارد. «زم» در فارسی به معنای سرماست. پس دوران سیامک، دوران یخبندان بوده است. این دوران نیز همچون دوران کیومرث میلیارها سال ادامه داشته است. 

وی در بخش پایانی سخنانش به ارائه نمونه‌هایی از دیگر نام‌های «شاهنامه» پرداخت. همسر سیامک که «وشاک» یا «نشاک» نام داشته است روزگار کشاورزی را نشان می‌دهد. «فراواک» برادر سیامک معرف دوران سخن‌وری و «هوشنگ» معرف عصر هجر است.

ضیاء‌الدین هاجری، عضو هیات امنای بنیاد فردوسی و رییس انجمن پالایش زبان فارسی است. از جمله آثار او می‌توان «زندگی‌نامه و نقدی بر آثار موریس مترلینگ»، «زندگی‌نامه و نقدی بر آثار آلبرت کامو»، «آن‌چه یک معلن باید بداند»، «تمبر، جام جهان‌ نما»، «مرغک برناکی»(برای کودکان)، «فرهنگ ساختاری واژگان زبان فارسی»، «فرهنگ بندهای زبان فارسی» و «فرهنگ 20 هزار» را نام برد.

چهارمین نشست «شاهنامه‌پژوهی» با موضوع «زمان، زبان و ساختار شاهنامه از داستان کیومرث تا طهمورث» سه‌شنبه(29 تیر) از ساعت 17 تا 19 در سرای اهل قلم واقع در خیابان انقلاب، خیابان فلسطین جنوبی، کوچه خواجه‌نصیر، شماره 2 برگزار شد.