به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، روز 12 تیر سال 1367 (3 ژوئیه سال 1988 میلادی) برای ایرانیان یک روز تلخ و فراموش نشدنی است. در چنین روزی پرواز شماره 655 هواپیمای جمهوری با شناسه «IR۶۵۵» اسلامی ایران که تازه از بندرعباس به مقصد دبی بلند شده بود توسط «ناو یواس‌اس وینسنس» متعلق به آمریکاییان با دو موشک هدایت شونده ریم -۶۶ مورد هدف قرار گرفت و سرنگون شد.

در این هواپیما مسافرانی با ملیت‌های ایرانی، اماراتی، یوگسلاوی، پاکستانی، هندی و ایتالیایی حضور داشتند و همراه با 16 خدمه پرواز 290 نفر در مجموع مسافران آن پرواز بودند. در این هواپیما 66 کودک کمتر از 13 سال حضور داشتند. همچنین در این حمله ۵۲ زن، ۱۷۲ مرد و ۳۶ نفر از اتباع یوگسلاوی سابق، هند، پاکستان، ایتالیا و امارات قربانی شدند. این حمله را هشتمین جنایت مرگبار هوایی تاریخ هم لقب داده‌اند.
 
در مورد ریشه و علل این حادثه بر اساس گزارش نیروی دریایی آمریکا، در بامداد روز حادثه دو فروند از کشتی‌های جنگی آمریکا یعنی ناو یواس‌اس وینسنس و ناوچه یواس‌اس مانتگومری با قایق‌های توپ دار ایرانی که یک نفتکش پاکستانی را در خلیج فارس تهدید کرده بودند، درگیر می‌شوند و دو طرف به تبادل آتش می‌پردازند. چهل دقیقه پس از آغاز این درگیری، ناو یواس‌اس وینسنس دو فروند از این قایق‌ها را غرق می‌کند. اگرچه در گزارش‌های اولیه گفته شده بود که این درگیری در آب‌های بین‌المللی روی داده اما بعدها در سال ۱۹۹۲ میلادی مشخص شد که محل وقوع این نزاع، آب‌های ایران بوده است.

همزمان با این درگیری، ایرباس مسافربری ایران فرودگاه بندرعباس را حدود نیم ساعت دیرتر از زمان برنامه‌ریزی شده برای پرواز، ترک می‌کند. تحقیقات بعدی نیروی دریایی آمریکا نشان داد که این هواپیمای ایرانی در همان راه هوایی تجاری تأیید شده‌اش در حال پرواز بوده و خود را نیز در فرکانس‌های کنترل ترافیک هوایی به عنوان یک هواپیمای غیرنظامی معرفی کرده است.
 
ایران، چهاردهم تیرماه در نامه‌ای به رئیس شورای امنیت خواستار تشکیل جلسه فوری شورا برای رسیدگی به موضوع شد. 25 تیرماه این شورا تشکیل و قطعنامه 616 شورای امنیت (1988) صادر شد. این قطعنامه با ابراز تأسف عمیق از ساقط ساختن هواپیمای غیرنظامی ایران به وسیله موشکی که از یک ناو جنگی آمریکا شلیک شده و از دست رفتن غم‌انگیز جان انسان‌های بی‌گناه، بر لزوم اجرای فوری و کامل قطعنامه 598 (1987)، شورا را به عنوان تنها مبنای حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار، منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانی خود را از دبیرکل برای اجرای این قطعنامه تاکید کرد.

درباره این حادثه تلخ تاکنون کتاب‌های مختلفی منتشر شده‌اند که در این گزارش نگاهی به برخی از این آثار انداخته می‌شود.

 

پرواز ۶۵۵، نماد حقوق بشر آمریکایی
کتاب «پرواز ۶۵۵، نماد حقوق بشر آمریکایی» اثری است که در اندیشکده برهان آماده شده و به بازخوانی و ابعاد پرونده حمله ناو وینسنس آمریکایی به هواپیمایی مسافربری ایرانی می‌پردازد. این کتاب توسط نشر دیدمان در سال 1398 منتشر شده است.

این اثر 64 صفحه‌ای شامل 4 گفتار اصلی است، در فصل اول مسئولیت‌های بین‌ المللی آمریکا و فرماندهان و مواردی درباره معاهدات بین المللی مطرح شده است. در گفتار دوم با عنوان وینسنس سمبل منطق آمریکایی درابره نقض قواعد بین المللی دریایی و نظامی توسط این ناو صحبت شده است. ضمن اینکه درباره طرح دادخواست در دیوان بین المللی دادگستری و تشکیل پرونده‌ای به این منظور صحبت شده است.

در گفتار سوم موضوع این پرواز و حقوق و مسئولیت‌های بین المللی مورد واکاوی قرار دارد و گزارش سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری (ایکائو) بازخوانی شده و ارجاع پرونده از سوی ایران به دیوان بین المللی دادگستری توضیح داده شده است. در گفتار پایانی نیز تاثیر فاجعه حمله به پرواز 655 بر روند جنگ عراق و ایران در کمتر از 10 صفحه توضیح داده شده است.

 

عروس وینسنس
کتاب  «عروس وینسنس» اثری به قلم جواد علیزداده است که انتشارات راز نهان آن را منتشر کرده است. این کتاب در میانه سال 1395 در 56 صفحه منتشر شد. نویسنده در این کتاب در خلال یک داستان عاشقانه به ماجرای سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران و امتناع و اخطار کاپیتان ویلیام راجرز، فرمانده ناو وینسنس از این اقدام هم اشاره دارد.

کتاب حاضر، داستاني است که در آن حمله ناو جنگي آمريکايي به هواپيماي مسافربري ايران از زاويه و نگاهي ديگر روايت شده است که بي‌گناهي و مظلوميت مردم ايران را نشان مي‌دهد. در داستان مي‌خوانيم:«اين کانون در اواخر سال ۱۹۸۸ توس خانمي به نام «سوفيا آندرسون» تأسيس شده است. «سوفيا» زني با موهاي طلايي و بلند قد و با چهره‌اي جدي و مصمم و درعين‌حال با بچه‌هاي پرورشگاه بسيار مهربان است. او به خاطر حسن خلق و روابط عمومي بالايي که دارد توانسته است افراد خير زيادي را براي کمک به پرورشگاه جذب نمايد».

 

آدمخوار
کتاب «آدمخوار» یک رمان به قلم بیژن کیا است که در 360 صفحه به شکل مشترک توسط اداره کل بنیاد شهید و امور ایثارگران استان فارس و حوزه هنری این استان آماده شده و از سوی نشر رخشید منتشر شده است.

نویسنده داستان این رمان را در پنج فصل روایت كرده است. بخشی از این رمان در تهران و شیراز و بخش های دیگر در آمریكا می گذرد و روایت آن از زبان اشخاص مختلف است. دیدگاه هایی كه بیانگر روایت های گوناگون از واقعه است با فراز و فرودهایی در این رمان آمده است. در نگاه نخست به داستان رمان، شاید انگیزه های شخصی فردی آمریكایی كه پیگیر این واقعه (سرنگونی هواپیمای ایرانی) باشد به ذهن مخاطب بیاید.

 
 

مکث روی ریشتر هفتم
کتاب «مکث روی ریشتر هفتم» اثری در قالب نمایشنامه است که محمد رضا آرین فر آن را در 276 صفحه به رشته تحریر درآورده است. این کتاب که توسط نشر نیستان منتشر شده، مجموعه نمایشنامه‌هایی با موضوع دفاع مقدس است و نویسنده در نمایشنامه‌ای از این کتاب با نام «مکث روی ریشتر هفتم» که چهارمین داستان این کتاب است به شرح ماجرای حمله آمریکا ناو وینسنس به هواپیمای ایرانی می‌پردازد.

 

شلیک کن و فراموش کن
کتاب «شلیک کن و فراموش کن» اثری به قلم خدیجه امیر خانی است که مرکز اسناد انقلاب اسلامی آن را در 274 صفحه در سال 1393 آن را منتشر کرد. شاکله این کتاب بر اساس اسنادی است که در اختیار مرکز اسناد انقلاب اسلامی بوده و به تحلیل و چگونگی بروز این فاجعه می‌پردازد. نا امیدی از عملکرد صدام، آشنایی با ناو وینسنس، مختصری از زندگی‌نامه ویل راجرز، پس از شلیک موشک، طرح شکایت ایران از آمریکا در شورای امنیت و اعتراف ویل راجرز، عنوان برخی بخش‌های این کتاب را تشکیل می‌دهد. در بخش پایانی این کتاب به اظهار نظر‌های مجامع بین‌المللی درباره این رخداد نیز اشاره شده است.

بخشی از کتاب به طرح این موضوع می‌پردازد که  در روز دوازده تیر 1367، در فاصلة 150 مایلی بندرعباس، ناوِ هواپیمابرِ فوقِ مدرنِ «وینسنس» که به محدودة آب‌های ایران وارد شده بود، پیام رمزی از قرارگاه عملیاتی ناوگان پنجم آمریکا در منامه دریافت کرد. متن پیام این بود: «به‌سوی هر نوع هواپیمای ایرانی که بر فراز آب‌های خلیج‌فارس پرواز می‌کند، شلیک شود». آن‌ها هواپیمای مسافربری ایران را که در آسمان آب‌های اطراف جزیره «هنگام» حرکت می‌کرد با دو موشک مورد اصابت قرار دادند و همة مسافران و خدمة آن را به شهادت رساندند. این اقدام پایان تلاش‌های آمریکا در اعمال فشار به ایران برای قبول قطعنامه 598 بود؛ فشارهایی که از فروردین 1367 شروع شده بود.

 

چلچله کاغذی
کتاب «چلچله کاغذی» اثری کوتاه به قلم مجید پور ولی کلشتری است که در 88 صفحه توسط نشر افراز منتشر شده است. این کتاب 88 صفحه‌ای  درباره مهماندار پرواز ایرباس ایران است که از کودکی رویای پرواز را در سر می‌پروراند.

 
۲۰ سال پس از فاجعه سقوط ايرباس
کتاب «۲۰ سال پس از فاجعه سقوط ايرباس» اثری به قلم حبیب احمد زاده است. اين كتاب گزارش ۱۰ ساله از نامه‌نگاری احمدزاده با گروه‌های ضدجنگ آمريكاست كه به صورت دو زبانه (انگليسی و فارسی) از سوی نویسنده آماده شده، در سال 1387 رسانه‌ها اعلام کردند این کتاب توسط انتشارات سوره مهر در 290 صفحه منتشر می‌شود.

 

حقوق بین‌الملل هوایی
کتاب «حقوق بین‌الملل هوایی» اثری به قلم منصور جباری است که نشر فروزش آن را در 280 صفحه در سال 1381 منتشر کرد. بخش اول کتاب حاوی کلیاتی است درباره حقوق بین‌الملل هوایی که در پی آن، این موضوعات شرح و بررسی می‌شود. اصول و قواعد حاکم بر هوانوردی بین‌المللی، سازمان‌های حقوق هوایی، مسئولیت متصدیان حمل و نقل هوایی در برابر مسافر و کالا، مخاطرات هواپیمایی، تاثیر قاچاق و استعمال مواد مخدر در امنیت هوانوردی، و ممنوعیت استفاده از سلاح علیه هواپیمای غیر نظامی در حال پرواز نیز در این کتاب مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در بخشي از اين كتاب نويسنده درباره ادعاهای رسمی دولت آمریکا درباره اين رويداد نوشته است: «نماینده ‌ایالات متحده در سازمان بین‌المللی هواپیمايی در جلسه فوق‌العاده شورای ایکائو گفته بود که در روزهای دوم و سوم ژوئیه منطقه خلیج فارس بسیار ناامن بود و کشتی‌های مختلفی از جمله یک کشتی پاکستانی و یک کشتی لیبریایی مورد حمله قرار گرفته بودند. در همان روز یک هواپیمای اف-۱۴ ایران از فرودگاه بندرعباس پرواز کرده بود و قصد حمله به کشتی آمریکایی را داشت. با توجه به اخطارهای مکرری که بی پاسخ مانده بود، فرمانده مزبور برای دفاع از کشتی خود در برابر خطر احتمالی دست به حمله زده بود.»

 

ايرباس – 300
کتاب « ايرباس – 300» اثری است که به قلم مناف یحیی پور همراه با شورای نویسندگان و شورای توسط توسط نشر تاریخ و فرهنگ در 96 صفحه اواخر دهه 70 منتشر شد؛ مروری بر مهم‌ترین اتفاقات سال ۱۳۶۷محتوای سیزدهمین کتاب مجموعه "تاریخ انقلاب برای کودکان و نوجوانان "را تشکیل می‌دهد که با داستان کوتاه، شعر، خاطره، همچنین تصاویر رنگی از رویدادها تدوین شده است .حمله موشکی آمریکا به هواپیمای مسافربری ایران در فضای هوایی خلیج فارس یکی از حوادث دلخراش و مهم سال ۱۳۶۷است که عنوان کتاب ـ ایرباس ۳۰۰ـ براساس آن انتخاب شده است.
 
از جمله حوادث ديگر سال 1367 كه در اين كتاب به آن‌ها اشاره شده عبارتند از پيام نوروزی امام خمينی (ره)، پيروزی‌های رزمندگان اسلام در جنگ تحميلی، ادامه موشک باران شهرها، راه‌اندازی اولين هلی‌كوپتر ساخت كشور با نام «شباويز» انتخابات مجلس سوم، قبول قطعنامه 598 و پايان جنگ، عمليات مرصاد، المپيادهای علمی، تدوين آثار امام (ره)، بازسازي مناطق جنگ‌زده، المپيک، رويدادهای مهم ورزشی، ماجرای سلمان رشدي، سينمای ايران در سال 1367، كتاب سال 1367، تمبرهای تاريخی منتشر شده در سال 1367 و روزشمار حوادث اين سال.

 

ت‍اری‍خ‌ س‍ی‍اس‍ی‌ ج‍ن‍گ‌ ت‍ح‍م‍ی‍ل‍ی‌ ع‍راق‌ ع‍ل‍ی‍ه‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌
کتاب « ت‍اری‍خ‌ س‍ی‍اس‍ی‌ ج‍ن‍گ‌ ت‍ح‍م‍ی‍ل‍ی‌ ع‍راق‌ ع‍ل‍ی‍ه‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌» اثری به قلم علی اکبر ولایتی، سیاستمدار شناخته شده ایرانی است که توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی در 528 صفحه آماده شده است. این کتاب اولین بار در سال 1376 منتشر شد.

مباحث این کتاب بسیار فراتر از حمله ناو وینسنس آمریکایی به هواپیمای مسافری ایرانی هستند اما به عنوان بخشی از تاریخ جنگ مورد توجه نگارنده قرار گرفته است. نگارنده در یازده فصل کتاب، چگونگی شکل‌گیری جنگ ایران و عراق و تصویب قطع‌نامه ۵۹۸ و جریان عادی سازی روابط دو کشور را بررسی می‌کند .فصل اول به ریشه‌ها و زمینه‌ها و دلایل آغاز جنگ اختصاص دارد .نویسنده در همین فصل از نبرد چالدران و قرارداد صلح زهاب و ادعاهای ارضی نیز سخن می‌گوید و در فصل دوم، چگونگی اشغال و باز پس‌گیری خرمشهر بررسی می‌شود .فصل سوم و چهارم به تاثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی فتح خرمشهر و واکنش سازمان ملل متحد و جنبش عدم تعهد و کنفرانس اسلامی و اجلاس سران عرب و کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق تخصیص یافته است.

در سه فصل بعدی از سیاست‌های آمریکا، شوروی، فرانسه و انگلستان، زمینه‌های صدور قطع‌نامه ۵۹۸ و تحریم تسلیحاتی و اقدام نهایی برای آتش‌بس سخن به میان می‌آید. نویسنده در فصل هشتم درباره مذاکرات ژنو و ملاقات با دبیرکل سازمان ملل متحد در ژنو، در فصل نهم درباره تحریک دیپلماتیک دبیرکل، در فصل دهم در باب تبادل‌نامه بین روسای جمهوری دو کشور ایران و عراق و بالاخره در فصل یازدهم درباره اجرای قطع‌نامه ۵۹۸ گفت‌وگو می‌کند. وی در پایان نتیجه می‌گیرد: «تنها حسن نیت و درک و تفاهم می‌تواند این باز مانده‌های ناشی از جنگ تحمیلی را نیز برطرف کند.»

 

عقب نشینی
کتاب «عقب نشینی» اثری به قلم فائزه امیرخانی است که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در 300 صفحه منتشر شده است. مضمون اصلی کتاب «عقب نشینی» به حمله ناو وینسنس آمریکایی در سال 1360 به هواپیمایی پرواز 655 ایرباس ایرانی اختصاص دارد.

 

پس از پرواز
کتاب پس از پرواز اثری به قلم منصور نعیمی است که توسط بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس هرمزگان آماده شده و نشر امینان آن را منتشر کرده است. نویسنده در این کتاب با خانواده قربانیان سانحه گفت‌وگو داشته و اسنادی را به کمک آنها ارائه کرده است.

این کتاب 188 صفحه‌ای شامل پیشینه‌ای حادثه، شرح آن و بازتاب‌های رسانه‌‌ای جنایت رخ داده است. در ادامه نویسنده مستنداتی مربوط به مکاتبات بعد از حادثه را ارائه کرده است. همچنین در کتاب فصلی با عنوان حادثه در هنر قرار گرفته است.
 
کتاب « وینسنس و گرگ خندان» اثری به قلم بیژن کیا است که توسط شرکت انتشارات سوره مهر در قالب رمانی ویژه بزرگسالان آماده شده است. این کتاب 290 صفحه‌ای به داستان زندگی یکی از مسافران ایتالیایی این هواپیما می‌پردازد که در آن واقعه جانش را از دست می‌دهد و با گذشت سال‌ها، دخترش در حال پیگیری این اتفاق و سرنوشت پدرش است. روند داستان با پیگیری‌های دختر این مسافر ایتالیایی آغاز و در ادامه پیگیری‌های او باعث بروز یک سری حساسیت‌های پلیسی و امنیتی می‌شود.

نويسنده در این رمان می‌کوشد مظلوميت قربانيان حادثه ۱۲ تيرماه ۱۳۶۷ را که در واقع قرباني ظلم و ستم نظام سلطه هستند روايت کند.

 

مرکز طوفان: روایت شخصی از تروریسم و تراژدی
کتاب «مرکز طوفان: روایت شخصی از تروریسم و تراژدی» (Storm Center: A Personal Account of Tragedy & Terrorism) اثری به قلم ویلیام راجرز است که در حادثه سرنگونی هواپیمایی ایرانی نقش اصلی را به عنوان فرمانده ناو برعهده داشت. وی در کتاب «مرکز طوفان» خاطرات دوران خدمتش در ارتش آمریکا را بازگو می‌کند از جمله این خاطرات، ‌حادثه سقوط هواپیمای ایرباس ایران توسط آمریکا است.

 وی در این کتاب روایت شخصی از تروریسم و تراژدی را بیان می‌کند. راجرز كه در سال 1991 از ارتش آمريكا بازنشسته شد در سال 1992، به همراه همسرش كتابي در اين زمينه نوشت. این کتاب هرچند از نظر بیان خاطرات فرمانده ناو وینسنس از زبان خودش حائز اهمیت است اما در واقع وی در این کتاب به توجیه اقداماتش پرداخته است.