به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نهم اردیبهشت‌ماه، آخرین جمعه ماه مبارک رمضان برابر با روز قدس است؛ روزی که مردم ایران به اشغال بیت‌المقدس اعتراض می‌کنند. این رویداد تاریخی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دستور امام خمینی(ره) در تقویم ایران نهادینه شده و مسلمانان جهان نیز در این روز برای آزادی قدس به خیابان‌ها می‌آیند و با مردم فلسطین ابراز همدردی می‌کنند.

کتاب «روز قدس» تالیف یونس فروزان از سوی انتشارات هویار منتشر شده و به بررسی این روز و ابعاد و اهداف آن پرداخته است. به مناسبت روز جهانی قدس برخی سطور این کتاب را برگزیدیم تا به دلایل تجلی این روز بپردازیم.

قدس، روزی برای فریاد کشیدن بر ستمکاران تاریخ

در سطوری از این کتاب درباره اهمیت فلسطین آمده است: «بحث روز قدس که از سوی امام خمینی رحمه‌الله علیه مطرح گردید نمایانگر بعد اسلامی و معنوی مساله فلسطین و به تعبیر دیگر بعد دیدگاه جهان اسلام به مساله فلسطین است به این معنا که فلسطین منحصر به بحث اشغال میراثی از سرزمین نیست بلکه قضیه فلسطین نمادی از درگیری جبهه استکبار با جهان اسلام است و امام خمینی با هوشیاری و درایت تمام این موضوع را درک کردند که مساله فلسطین فقط بحث میزان و مقدار اشغال سرزمین که روی آن بحث می‌شود، نیست و لذا برای اینکه جهان اسلام را متوجه اهمیت قضیه فلسطین و حمایت از آن کنند موضوع قدس را مطرح کردند.» (ص 12)
 
قدس، روزی برای فریاد کشیدن بر ستمکاران تاریخ است که در تقویم ایران نهادینه شده است، نویسنده درباره مقاومت همه انسان‌های آزاده درباره اشغال فلسطین آورده است: «روز قدس، مناسبتی رسمی در جمهوری اسلامی ایران است که از یک سال پس از انقلاب 1357 ایران، در آخرین جمعه ماه رمضان و در حمایت از ملت فلسطین برگزار می‌شود. قدس، قبله نخستین و حرم دوم مسلمانان جهان، سرزمین اصلی و وطن میلیون‌ها آواره فلسطینی است که استکبار جهانی توسط صهیونیسم جنایتکار، از سال 1948 آن سرزمین را از دست ساکنانش خارج ساخت و تحت سلطه نیروهای اشغالگر قدس قرار داد. این توطئه از همان اولین سال‌های اجرا، با مقاومت مردم فلسطین و اعتراض مسلمانان و انسان‌های آزاده و بیدار دل جهان مواجه شود و به شکل مبارزات پیگیر و سیاسی - نظامی، چهره خود را نشان داد. ملت مسلمان ایران نیز پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی مساله آزادسازی فلسطین را از چنگال غاصبان قدس را سر لوحه آرمان‌هایش قرار داده و همه ساله روز قدس را به روز فریاد کشیدن بر ستمکاران تاریخ تبدیل کرده است.» (ص 16)
 
سخنان امام خمینی(ره) درباره اهمیت روز جهانی قدس در صحیفه امام منعکس شده که در قسمتی از آن می‌خوانیم: «روز قدس فقط روز فلسطین نیست، روز اسلام است؛ روز حکومت اسلامی است. روزی است که باید جمهوری اسلامی در سراسر کشورها بیرق آن برافراشته شود. روزی است که باید به ابرقدرت‌ها فهماند که دیگر آنها نمی‌توانند در ممالک اسلامی پیشروی کنند. من روز قدس را روز اسلام و روز رسول اکرم می‌دانم، روزی است که باید تمام قوای خودمان را مجهز کنیم؛ و مسلمین را از آن انزوایی که آنها را کشانده بودند، خارج شوند و با تمام قدرت و قوت در مقابل اجانب بایستند. (صحیفه امام، ج9، ص 278)» (ص 18)

نخستین تظاهرات مردمی ضد اسرائیلی در ایران

در سخنان آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به «لیله‌القدر تاریخ اسلام» آمده است: «مقام معظم رهبری درباره روز قدس می‌فرمایند: اکنون جمعه آخر ماه مبارک رمضان - که از سوی امام راحل عظیم ما رحمه‌الله روز قدس نامیده شده - در پیش روی ماست. [باید] روز قدس را همه و این ایام حساس را که لیله‌القدر تاریخ اسلام است، به بیداری و هشیاری بگذرانیم و تا مطلع‌الفجر نجات ملت‌های مسلمان و مخصوصا ملت شجاع و مظلوم فلسطین، دست از تلاش نکشیم. این جانب امیدوارم ملت بزرگ ما در این روز قدس نیز مانند همیشه با حضور یکپارچه خود در خیابان‌ها و راهپیمایی تا محل‌های نمازجمعه، فریاد رسا و غریو رعدگون خود را به گوش جهانیان برساند و تکرار کند که امت امام خمینی عظیم، همواره در کنار فلسطین و خصم دشمنان آن خواهد بود.» (ص 21)
 
درباره پیشینه نخستین اعتراضات ضد صهیونیستی در ایران می‌خوانیم: «در واقع اندیشه مبارزه با صهیونیزم و علی‌الخصوص اسرائیل غاصب یکی از پایه های اساس اندیشه های حضرت امام (ره) بود، در این بین نقش مرحوم آیت‌الله کاشانی بسیار کلیدی است، لازم است بدانید اولین سخنرانی بر ضد صهیونیزم و اسرائیل در ایران در سال 1327 توسط ایشان توانستند اولین تظاهرات مردمی بر ضد اسرائیل را در ایران در همان سال سازماندهی کنند، امام با اثر پذیرفتن از دیدگاه‌های ایشان و با احساس مسئولیتی که در قبال جهان اسلام داشتند پا جای آیت‌الله کاشانی گذاشته و در واقع می‌توان امام را پرچمدار مبارزه با صهیونیزم در ایران پس از رحلت آیت‌الله کاشانی دانست اما اولین موضع رسمی امام در قبال اسرائیل مقارن با آغاز مبارزات سیاسی وی با رژیم پهلوی در ارتباط با عدم هم‌سویی این رژیم با تحریم نفتی اسرائیل و قطع روابط دیپلماتیک همگام با کشورهای اسلامی و عربی بود که این امر به اواسط  1341 برمی‌گردد.» (ص 28)

کتاب «روز قدس» (تجلی مقاومت بررسی اهداف و ثمرات برگزاری روز قدس) نوشته یونس فروزان در 246 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و بهای 15 هزار تومان از سوی نشر هویار منتشر شده است.

نبردی مبتنی بر حافظه با اسرائیل

نوشتن کتاب نکبت به ویژه از سوی «احمد سعدی» یکی از نویسندگان همکار در گردآوری و ویرایش اثر و نویسنده موخره کتاب، که خود استاد دانشگاهی در اسرائیل است می‌تواند یک عمل سیاسی و علیه تلاش سیاستگذاران و سیاستمداران اسرائیلی تلقی شود. «نکبت» کلیدواژه‌‌ای برای یاد کردن از جنگ سال 1948 است که به تاسیس دولت اسرائیل انجامید. جنگی که بیش از 80 درصد جمعیت فلسطین را آواره ساخت و اقلیت 60 تا 156 هزار نفری فلسطینیان باقی مانده در خاکی که اسرائیل نامیده می‌شود را به شهروندانی صوری و درجه دوم تبدیل کرد. اگر از منظر مردمان آواره نگاه کنیم چنین واقعه‌ای را جز نکبت چه می‌شود نامید؟
 
نویسندگان کتاب «نکبت؛ فلسطین، سال 1948 و دعاوی حافظه» در مقدمه‌ای که بر ترجمه فارسی این کتاب نوشته‌اند بیان کرده‌اند که: «زمانی که کتاب ما در سال 2007 منتشر شد، کلمه‌ای که ما برای عنوان کتاب استفاده کرده‌ایم -نکبت- برای بسیاری یک اصطلاح غریب عربی به نظر می‌رسید که نیازمند توضیح و تبیین بود. این کتاب قصد داشت معنا و اهمیت این کلمه را روشن سازد و آن را به حافظه شخصی و جمعی به عنوان بخشی از مطالبه‌ای اخلاقی برای برقراری عدالت پیوند دهد. امروز اما این کلمه و هفتاد سال تاریخی که این کلمه معرف آن است، به شکل گسترده‌ای به رسمیت شناخته شده است و چندان نیاز به توضیح ندارد.»
 
شاید این موضوع برای خواننده ایرانی نیز معنادار باشد. مسئله فلسطین برای ما آشناست. با آن به صورت روزمره سروکار داریم و شاید همین ارتباط روزمره باعث شود که حس کنیم مسئله فلسطین امری است که ملکه ذهن ما شده است و دیگر نیازی به بازتبیین و بازبینی ندارد. اما رویکرد متفاوت کتاب نکبت و متد علمی آن امکانی برای نو شدن حافظه ما در مواجهه با مسئله فلسطین فراهم می‌سازد و رویکردی دیگرگون نسبت به این مسئله، این‌بار از منظر بازخوانی حافظه تبعیدیان فلسطینی و نگرش آنها نسبت به وطنی که نکبت‌زده شده است، برای ما فراهم می‌سازد.
 
بر همین مبناست که نویسندگان هدف خود از نوشتن کتاب را پیش کشیدن چشم‌انداز قربانیان نکبت و پرداختن به «سیاست خاطرات نکبت در چارچوب رشته دانشگاهی در حال رشد مطالعات حافظه» معرفی می‌کنند. (16) اسرائیل در طول سال‌های گذشته تلاش فراوانی برای زدودن «نکبت» داشته است. این رژیم برای متوقف کردن توجه فزاینده به «نکبت» در میان نسل‌های جوان‌تر فلسطینی، در سال 2011 قانون نکبت را تصویب کرده است.

طبق این قانون، برای فعالانی که وجود دولت اسرائیل را به عنوان دولتی «یهودی و دموکراتیک» رد می‌کنند یا آن‌هایی که روز استقلال یا روز تاسیس دولت اسرائیل را به عنوان روز سوگواری تلقی و برای آن بزرگداشت برگزار می‌کنند با کیفرخواست مواجه خواهند شد. در سال 2017 نیز قانونی تصویب شد که مانع ورود حامیان آرمان فلسطین به اسرائیل و سرزمین‌های اشغالی می‌شود. در بریتانیا نیز دولت دستورالعملی را به شوراهای محلی ابلاغ کرده بود که بر مبنای آن حق ندارند طرح‌های سرمایه‌گذاری در اسرائیل را بایکوت کنند.
 
بر این مبنا می‌توان گفت صرف نوشتن کتاب نکبت به ویژه از سوی «احمد سعدی» یکی از نویسندگان همکار در گردآوری و ویرایش اثر و نویسنده موخره کتاب، که خود استاد دانشگاهی در اسرائیل است می‌تواند یک عمل سیاسی و علیه تلاش سیاستگذاران و سیاستمداران اسرائیلی تلقی شود.
 
نویسندگان کتاب نکبت، همگی از چهره‌های سرشناس آکادمیک یا از روشنفکران برجسته هستند. دو ویراستار کتاب، لیلا ابولقود و احمد سعدی هستند. لیلا ابولقود استاد انسان‌شناسی و مدیر موسسه مطالعات زنان و جنسیت دانشگاه کلمبیا است. او دکترای انسان‌شناسی خود را در سال 1984 از دانشگاه هاروارد دریافت کرده است و آثاری نظیر «نوشتن جهان‌های زنان» و «درام‌های ملت بودن» را به رشته تحریر درآورده است. او همچنین دختر ابراهیم ابولقود از فعالان سیاسی فلسطینی و استاد رشته علوم سیاسی بوده است.

دیگر نویسنده همکار در گردآوری و ویرایش این اثر احمد سعدی نام دارد که استاد گروه سیاست و دولت دانشگاه بن‌گوریون اسرائیل است. او کتاب‌هایی نظیر «نظارت همه‌جانبه: پیداش سیاست‌های اسرائیلی مدیریت جمعیت» را به رشته تحریر درآورده است. از دیگر نویسندگان همکار در تحریر این کتاب «لاله خلیلی» استاد ایرانی دانشگاه لندن است که کتاب‌هایی نظیر قهرمانان و شهدای فلسطین: سیاست بزرگداشت ملی» را به رشته تحریر درآورده بود.
 
پرسش‌های اساسی‌ای که در کتاب مطرح می‌شود چنین است: با گذشت قریب به هشت دهه از اشغال فلسطین، چگونه هنوز این واقعه زنده است و نسل‌های جدید با چه فرآیند ذهنی با آن ارتباط برقرار می‌کنند؟ چگونه است که نسل‌هایی که هیچ گاه سرزمین مادری را ندیده‌اند، این‌گونه قلب‌هایشان برای آن می‌تپد و خود و هویتشان را با آن ارزیابی می‌کنند؟
 
برای پاسخ دادن به چنین پرسش‌هایی نویسندگان مقوله حافظه را از منظر پدیدارشناختی به چالش می‌کشند و مقوله نکبت را سنگی برای محک زدن حافظه قرار می‌دهند. آنها انباشتی از خاطرات را در کتاب خود فراهم ساخته‌اند و آنگونه که احمد سعدی در موخره کتاب گفته است تاثیر و پیامد انباشتی خاطراتی که در این کتاب گردآوری و تحلیل شده است، مهر تاییدی است بر اینکه نتیجه مستقیم اراده سیاسی و نظامی برای تشکیل دولت اسرائیل، رقم خوردن وضعیتی فاجعه بار برای فلسطینیان بوده است.
 
نویسندگان کتاب معتقدند داستان‌های فلسطینی باید خود را از شر داستان غالب و مسلط 1948 رها کنند و آن را به پرسش بگیرند. هم به لحاظ اخلاقی و هم از نظر واقعیت‌هایی که این روایت مسلط بر آنها مبتنی است.
 
این کتاب علاوه بر آنچه که درباره مقابله با سیاست اسرائیل درباره نکبت گفته شد، از منظری دیگر نیز اثری است که تنها رویکردی تحلیلی ندارد و به دنبال اثرگذاری سیاسی نیز هست. کتاب خود را نقطه شروعی می‌داند برای شکستن روایت اسطوره‌ای از اسرائیل بر مبنای ارائه شواهدی برای تصدیق آنچه بر فلسطینیان رخ داده است. هدف از این شکستن روایت اسطوره‌ای نیز رقم زدن آینده‌ای بهتر تلقی می‌شود: «آینده‌ای که بر پایه هویت‌های سفت و سخت، مسکوت کردن صدای قربانیان، استمرار و حتی تشدید خشونت نیست.»
 
پرسشی که ممکن است با خواندن بند بالا برای خواننده‌ای که در بستر ایران با کتاب «نکبت» مواجه می‌شود پیش بیاید این است که به راستی تا چه میزان روایت‌های موجود از شکل‌گیری اسرائیل بر مبنای نادیده گرفتن قربانیان فلسطینی شکل گرفته‌اند. برای پاسخ به این سوال باید به تفاوت بسترهای طرح سوال توجه کرد. شاید رویکرد کتاب «نکبت» در بستری خاورمیانه‌ای چندان هم بداعتی نداشته باشد، اما باید توجه کرد که مخاطب اصلی و اولیه این کتاب افکار عمومی و آکادمی‌های غربی و به طور مشخص آمریکایی هستند و روایت غالب در آن فضا، 1948 را چندان از منظر قربانیان بررسی نکرده است. کتاب نکبت به همراه مستندی به نام «در جستجوی فلسطین» که با روایت ادوارد سعید به مقوله نکبت و شکل‌گیری دولت اسرائیل می‌پرداخت از جمله تلاش‌های قابل توجه در اوایل قرن جاری برای بازخوانی برهه‌ای بسیار حساس از تاریخ معاصر بودند.
 
کتاب نکبت از منظری دیگر نیز کتابی مهم است. سبک نوشتن مقالات این کتاب و تعادلی که میان ادبیات، خاطره و رویکرد آکادمیک برقرار می‌کنند این کتاب را می‌تواند حتی برای کسانی که چندان به مقوله فلسطین حساسیتی ندارند نیز جذاب سازد.

کتاب «نکبت؛ فلسطین، سال 948 و دعاوی حافظه» گردآوری احمد سعدی و لیلا ابولقود را احمد نادری و محسن منجی به فارسی برگردانده‌اند و انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات آن را در سال 1397 با تیراژ 1000 نسخه و قیمت 37 هزار تومان در 483 صفحه منتشر کرده است.