رئیسعلی دلواری مبارز مشروطه‌خواه از رهبران مردم تنگستان و بوشهر در جنوب ایران علیه دولت بریتانیا پس از اشغال بوشهر در میانه جنگ جهانی اول بود و توانست با مجاهدت و رهبری خود و در راستای پاسبانی از ایران، استعمار انگلیس را به زانو درآورد و در این راه جان خود را از دست داد. وی در دوران مشروطه از هواداران مشروطه بود و پس از به توپ بستن مجلس از سوی محمدعلی شاه، به دستور سید مرتضی مجتهد اَهرَمی رهبر روحانی این نهضت در بوشهر، شهر بوشهر را تصرف کرد. رییس‌علی نزدیک به 9 ماه کنترل شهر بوشهر را در اختیار داشت.
در کشاکش جنگ جهانی اول نیروهای انگلیسی شهر بوشهر را اشغال کرد. در آغاز جنگ جهانی اول نیروهای انگلیس از جنوب، ایران را دستخوش یورش قراردادند و کشتی‌های جنگی آنها در مقابل بوشهر لنگر انداختند و نیروهای اشغالگر به‌تدریج قصد اشغال بوشهر و نواحی ساحلی اطراف را داشتند. در واقع باید گفت بوشهر برای انگلیس به عنوان بندری تجاری و به لحاظ جغرافیای سیاسی در منطقه خلیج فارس با اهمیت بود.
حضور آلمان در بوشهر که در آن زمان با بریتالیا در جنگ بود، بهانه‌ای به دست داد تا آنها، این شهر را اشغال کنند. علمای بوشهر فتوای جهاد علیه نیروهای انگلیسی دادند. رییس‌علی به همراه گروه‌های دیگری از تنگستانی‌ها، با نیروهای انگلیسی جنگید. یورش آنها، شب‌هنگام و به روش شبیخون بود و کشته‌های بسیاری به نیروهای انگلیسیها وارد کرد. رییس‌علی دلواری در 12 شهریور 1294 هجری شمسی، از پشت سر هدف گلوله یکی از همراهانش قرار گرفت و در سن 33 سالگی کشته شد. سالروز جانسپاری او در راه وطن به عنوان روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس نامگذاری شده است.
سید قاسم یاحسینی در کتاب «رئیسعلی دلواری، تجاوز نظامی بریتانیا و مقاومت جنوب» که از سوی انتشارات شیراز منتشر شده می‌نویسد: «حضور نیروهای انگلستان در منطقه جنوب ایران و استعمار اقتصاد و مردم آن نواحی به مدت‌ها قبل از جنگ جهانی اول بازمی‌گردد؛ چراکه کرانه‌های خلیج‌فارس بُعد نظامی و استراتژیک و پشتیبانی اقتصادی برای ارتش انگلستان داشت و مهمترین منطقه در میان این نقاط، بوشهر بود؛ زیرا نسبت به شرق و غرب خلیج، مرکزیت داشت و به‌علاوه مرکز حکومت بنادر و آبادترین شهر بندری جنوب به‌شمار می‌آمد؛ ازهمین‌رو حیات اقتصادی آن در دست انگلیسیها بود و مرکز هدایت جبهه تدارکاتی این قدرت به‌شمار می‌آمد. آنان در این شهر، علاوه بر تأسیسات وسیع اقتصادی و مراکز سیاسی، پادگان بزرگی با تعدادی سرباز و افسر هندی و انگلیسی تأسیس کرده بودند.
رئیسعلی تصمیم گرفت قبایل تنگستان و دشتی را متحد سازد و برای همین امر او با سفر به نقاط مختلف این منطقه و بهره‌گیری از نفوذ علما کوشید اختلافات خوانین و روسای محلی را حل نماید و آنان را بر ضد بریتانیا متحد سازد. در پی این تصمیم بود که از دهی به ده دیگر و از قبیله‌ای به قبیله‌ای دیگر رفت با عصبیت قبیله‌ای مبارزه کرد. در این راستا به توفیقات قابل‌توجهی دست یافت و جنوب را برای قیام علیه استعمار انگلیس آماده کرد و توانست قبل از مبارزه سخت با سربازان انگلیسی، این منطقه را از تفرقه نجات دهد و مردم را علیه استعمار متحد سازد.
وجود این رزمنده نامور، که بیان‌کننده ایده‌‌ها و خواسته‌های آزادیخواهان آن روز ایران بود، برای مجاهدین جنوب که به مقابله با قوای مهاجم انگلیسی برخاسته بودند، مایه دلگرمی، جنبش و تحرک بود. محبوبیت او چنان بود که حتی مخالفان و دشمنان و رقبای او نمی‌توانستند منکر آن شوند. رئیسعلی یگانه راه دگرگون ساختن وضع موجود را مقاومت در مقابل دشمن و بحرانی ساختن اوضاع و احوال و نامساعد نمودن محیط و شرایط برای حضور نیروی دشمن در بوشهر می‌دانست و ازاین‌رو مرتباً قرارگاه‌های سربازان انگلیسی را در حومه بوشهر مورد تعرض و حملات شبانه قرار می‌داد. انگلیسیها ابتدا بسیار تلاش کردند رئیسعلی دلواری را با پول بخرند و مبلغ چهل‌هزار پوند به او پیشنهاد دادند. اما رئیسعلی که فرزند وطن بود و روحیه‌ای ضد استعماری داشت، تسلیم پیشنهاد وسوسه‌کننده آنان نشد و به مبارزه خود شدت بیشتری داد.»
میرزا حسن حسینی فسایی در کتاب «فارسنامه ناصری» که از سوی انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده بر این باور است: «با آغاز جنگ جهانی اول، ایران آشفته زمان قاجار، آشفته‌تر شد. موقعیت استراتژیک ایران، کشور را به یکی از نقاط تلاقی نیروهای درگیر در جنگ تبدیل کرد. شمال در اشغال روسیه و جنوب خط پشتیبانی انگلیس در بین‌النهرین بود. انگلستان عملا وقتی جنگ آغاز شد این منطقه را به جولانگاه نیروهای خود تبدیل کرد. این منطقه از کرانه‌های دریای عمان در مرز پاکستان شروع و تا بین‌النهرین ادامه می‌یافت. بوشهر با آغاز جنگ و تقویت نیروها و استحکامات نظامی بریتانیا در آن، به مرکز تدارکاتی اصلی دشمن تبدیل شد. این روند چنان سرعتی به خود گرفت که در آستانه جنگ جهانی اول تعداد زیادی نظامی مسلح و چندین قبضه توپ صحرایی و کوهستانی از بوشهر به شیراز و اصفهان اعزام شدند.»
مجید تفرشی، سندپژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران با توجه به اسناد بریتانیایی می‌گوید: «اسناد بریتانیایی آگاهی‌های تاریخی بسیاری را در دسترس تاریخ‌پژوهان قرار می‌دهد، چه اسنادی که در آرشیو ملی بریتانیا هست و چه اسنادی که در کتابخانه ملی بریتانیا هست تحت عنوان اسناد نایب‌السلطنه هند، می‌بینید که منطقه بوشهر از دیرباز، یعنی حتی قبل از مناسبات ویژه ایران و بریتانیا، یعنی از قرن هیجدهم اهمیت ویژه‌ای داشته هم از نظر ارتباط با دولت مرکزی و هم از جهت اهمیت تجاری و هم از جهت اهمیت سیاسی که باعث می‌شد همه قدرت‌های خارجی قدیم از پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها گرفته تا بعد انگلیسیها و روس‌ها و آلمان‌ها در آنجا نمایندگی داشته باشند و به نوعی قطب تجاری ایران تلقی می‌شد. بوشهر تقریبا یکی از کانون‌های فرهنگی سیاسی در ایران هم بوده و به همین جهت مبارزه با استعمار و مبارزه با تجاوز خارجی در بوشهر خیلی نمایان‌تر و عریان‌تر و قوی‌تر بود و طبیعتا اگر بوشهر از دست انگلیسیها خارج می‌شد، لطمات و صدمات زیادی برای سیاست تجاوزخواهانه بریتانیا در ایران ایجاد می‌کرد. بوشهر با توجه به نیروی مقاومتی که در آن وجود داشت، عملا جزء اولین اهداف بریتانیا واقع می‌شود و تا آنجا پیش می‌رود که در سال‌های پایانی تقریبا مسئله بوشهر به موضوع کانونی خلیج فارس تبدیل و در نهایت به تأسیس پلیس جنوب منجر می‌شود.
رئیسعلی در قیام مشروطه یکی از نیروهای تأثیرگذار محلی بود، ولی آنجا حالت ملی پیدا نمی‌کند. نگاه رئیسعلی در عین حال که آدمی تحصیل‌کرده هم نبود، برخاسته از آرمان‌های مشروطیت بود. بخشی از آرمان‌های جنبش مشروطه آزادی و پارلمانتاریسم هست و بخشی از آن هم استقلال و آزادی از بیگانه. این بخش از اهداف مشروطه را که توجه کنیم حرکت تنگستانی‌ها و حرکتی که رئیسعلی رهبری می‌کند و مورد حمایت علمای منطقه هم قرار می‌گیرد دقیقا در راستای آرمان‌های جنبش مشروطه و خواسته‌های اصیل مشروطیت است نه خواسته‌های انحرافی. جزء خواسته‌های اصلی مشروطیت استقلال‌طلبی و استعمارگریزی و رهایی ایران از سلطه بیگانگان بود که به نظر من قیام تنگستان هم ادامه راه منطقی اهداف اصیل و نه انحرافی انقلاب مشروطه هست.
بدون شک قیام تنگستان و حرکت رئیسعلی تأثیرگذار بوده است؛ دلیل اصلی آن هم این است که تا پایان جنگ جهانی اول، بوشهر دائما مورد حمله انگلیسیها قرار می‌گیرد. بعد از شهادت رئیسعلی، به تبعیت از حرکت او مقاومت‌های دیگری هم در آن منطقه شکل گرفت؛ تا جایی که دولت بریتانیا مجبور می‌شود پلیس جنوب یا تفنگچیان جنوب ایران را تأسیس کند؛ یعنی انگلستان به دلیل مقاومت‌های گسترده مجبور می‌شود مستقیما به صورت خصوصی ارتش خودش را در جنوب ایران تأسیس کند. اگر حرکت رئیسعلی تأثیرگذار نبود، انگلیسیها نگرانی‌ای از بوشهر نمی‌داشتند و دوباره بوشهر را اشغال نمی‌کردند و ارتش خصوصی خودشان را تحت عنوان پلیس جنوب تأسیس نمی‌کردند؛ بنابراین ادامه نیاز بریتانیایی‌ها و ادامه سلطه‌گری آنها نشان می‌دهد که قیام بوشهر و راه رئیسعلی خاموش نشده است.»
نظر شما