چه کتاب‌هایی درباره پدافند هوایی در دفاع مقدس نگاشته شده‌اند؟

خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، پیمان خرازیان، محمد رضا ایروانی، شهروز علیمردانی: تاریخ هر سازمانی شکل دهنده هویت آن سازمان و اثرگذار بر مسائلی همچون فرهنگ سازمانی به شمار می‌رود. معمولاً عملکرد سازمان‌ها بر اساس مأموریت و شرح وظایف ابلاغی انجام می‌شود. ثبت و ضبط عملکرد سازمان‌های نظامی منجر به تقویت هویت سازمانی و در نهایت حمیت قسمتی، به وجود آوردن امکان تجزیه و تحلیل به منظور بالا بردن بهره‌وری و پایین آوردن میزان اشتباهات، انجام تبلیغات در راستای افزایش روحیه کارکنان و پایین آوردن روحیه دشمنان، فراهم کردن زمینه انتقال تجربیات به سایر کارکنان و... انجام می‌شود. ثبت و ضبط عملکرد سازمان‌ها به وسیله شیوه‌های مختلف انجام می‌شود. مستندسازی (مبتنی بر تجربیات جمعی)، تجربه نگاری (مبتنی بر تجربیات فردی)، انتشار کتاب و... از جمله روش‌های ثبت و ضبط تجربیات به شمار می‌رود.

یکی از ثمرات ایجاد قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) آجا در شهریور 1387، توسعه و گسترش فعالیت‌های حوزه پدافند هوایی در کشور بود. یکی از این فعالیت‌ها ثبت و ضبط تجربیات دفاع مقدس پدافند هوایی به شمار می‌رود.

پس از شهریور 1387 تعداد کتب مرتبط با عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، سیر صعودی داشت. این در حالی است که پیش از آن تعداد کتب تألیفی و منتشره این حوزه از انگشتان یک دست فراتر نرفته بود. این مقاله بر اساس یک طرح پژوهشی و با تجزیه و تحلیل همه کتب و مقالات منتشره در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس در یک بازه زمانی یک‌ساله و با مشارکت تعداد سه نفر از پژوهشگران و نویسندگان، سعی در دستیابی به نگاهی روشن از وضعیت تألیف مقالات و انتشار کتب حوزه پدافند هواییِ دفاع مقدس دارد.

در بیان مسئله این مقاله باید گفت که مسئله اصلی پژوهشگران و نویسندگان این مقاله این است که: «وضعیت تألیف کتب و مقالات حوزه دفاع مقدسِ پدافند هوایی چگونه است؟»

جامعه آماری در این مقاله همه کتب و همچنین مقالات منتشره در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس است. همچنین دقت شده که کتب و مقالات مورد بررسی دارای ویژگی‌های زیر باشند:

الف)کتب و مقالاتی که با استفاده از روش تاریخ شفاهی به رشته تحریر درآمده و یا متکی بر اسناد و مدارک دستِ اول باشد.
ب) کتب یا مقالاتی که دارای اثرگذاری عمده بر فرایند پژوهش در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس بوده و بارها مورد استناد پژوهشگران و دانشگران قرار گرفته باشد.
پ)کتبی که به زبان‌های دیگر (نظیر عربی و انگلیسی) ترجمه و منتشر شده باشند.
ت) کتبی که مورد اقبال مخاطبین قرار گرفته و حداقل یک بار تجدید چاپ شده باشند.
ث)کتب و مقالاتی که در جشنواره‌ها و همایش‌های حوزه دفاع مقدس در سطح ملی و یا سطحِ یک نیروهای مسلح مورد تقدیر قرار گرفته باشند.

نگاه جدی به کتاب و مقاله در پدافند هوایی
اگرچه پس از تفکیک پدافند هوایی از نیروی هوایی در سال 1387، زمینه برای انتشار مقالات و کتب مختلف در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس مهیاتر از گذشته بود، اما این واقعیت به این معنا نیست که پیش از تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌انبیاء(ص) آجا، هیچ کتابی در این خصوص تألیف نشده است.

یکی از مهم‌ترین کتب مرجع مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، مجموعه هشت جلدی «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس» به شمار می‌رود. تألیف این مجموعه کتب در زمان فرماندهی امیر سرتیپ ستاد سید محمد یمینی بر فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی شروع شد و در زمان فرماندهی امیر سرتیپ براتعلی غلامی به پایان رسید. این مجموعه هشت جلدی متشکل از اسناد و مدارک پدافند هوایی از پیش از شروع جنگ تحمیلی تا پس از پایان جنگ می‌باشد. در مراحل تألیف مجموعه هشت جلدی «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس» افرادی همچون سرتیپ دوم ستاد محمود خورند، مرحوم سرتیپ دوم سعید مهر، مرحوم سرهنگ حسنعلی اسکندرلو و... نقش ویژه‌ای داشتند.

سرتیپ دوم عبدالرضا حیدری متین در رساله دکترای خود در دانشگاه عالی دفاع ملی، به تاریخچه و عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس اشاره نمود. این رساله نخستین اثرِ دانشگاهی مکتوبِ مستند بر اسناد پدافند هوایی به شمار می‌رود که حتی به تاریخچه شکل‌گیری و عملکرد پدافند هوایی نیز اشاره نموده است.

سرهنگ محمد رضا عاروان از جمله نویسندگانی است که به تاریخ پدافند هوایی کشورمان پرداخته است. در کتاب «در قلمرو آفتاب؛ خاطرات حضور کارکنان فرماندهی آموزش‌های هوایی شهید خضرائی نیروی هوایی در جبهه‌های حق علیه باطل» به تعدادی از خاطرات کارکنان پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس اشاره شده است. این کتاب توسط نشر سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش در سال 1386 در 152 صفحه و با قطع رقعی منتشر شده است.

در پايان این كتاب، تصاويری از حضور خلبانان در دوران 8 سال دفاع‌مقدس و زندگی نامه شهيد سرتيپ خلبان محمود خضرايی (یکی از فرماندهان پدافند هوایی نیروی هوایی) آورده شده است.

یکی از پراستنادترین مقالات مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، مقاله «حافظان آسمان؛ بررسی عملکرد پدافندهوایی ارتش در سالهای دفاع مقدس» به شمار می‌رود. این مقاله توسط رضا جهان‌فر در سال 1389 در مجله «صف» منتشر شده و یک‌سال بعد (در بیست و هشتم دی ماه 1390) در دوازدهمین جشنواره مطبوعات دفاع مقدس، رتبه دوم بخش مقالات را در سطح کشور به خود اختصاص داد و نویسنده مقاله، جایزه ویژه جشنواره را توسط مادرِ گرانقدر شهید سردار سرلشکر حسن باقری دریافت نمود[4]. این مقاله پیش از این در مجله صفِ مهرماه1389 شماره 359 در صفحات 66 الی77 منتشر شده بود.

اولین کتابی که پس از تفکیک پدافند هوایی از نهاجا توسط قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) آجا منتشر شد، «قدر تشنگی؛ بررسی موردی عملکرد پدافند هوایی در هشت سال دفاع مقدس» نام دارد. این کتاب که توسط سرتیپ دوم محمود حجامی و رضا جهان‌فر و با محوریت مرکز مطالعات پدافند هوایی در سال 1391 و توسط نشر روناس در 164 صفحه با تیراژ 2000 نسخه منتشر شد. این کتاب مورد اقبال مخاطبان قرار گرفت و چاپ دوم آن نیز با تیراژ 2000 نسخه توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) و در سال 1393 منتشر شد.

روزشمار هفته اول دفاع مقدس از منظر پدافند هوایی، بررسی عملکرد پدافند هوایی نیروی دریایی در روزهای اول دفاع مقدس، بررسی عملکرد پدافند هوایی در عملیات فتح‌المبین، مروری برعملکرد پدافند هوایی در عملیات بیت‌المقدس از جمله بخش‌های آغازین این کتاب است.

رضا جهان‌فر در سال 1391 کتاب «اولویت اول» را در 199 صفحه توسط نشر آجا در 2000 نسخه منتشر کرد. این کتاب نیز مورد توجه مخاطبان قرار گرفت و در چاپ دوم آن در 1000 نسخه در سال 1394 منتشر شد. موضوعات اصلی این کتاب، پدافند هوایی، دفاع مقدس و جنگ نامتقارن است.

جهان‌فر در مقدمه کتاب با اشاره به گذشت فقط یک قرن از آغاز رسمی استفاده از جنگنده در جنگ جهانی اول می‌نویسد: «پدافند هوایی اولین پشتوانه تامین امنیت در هر کشوری محسوب می‌شود، زیرا در هر جنگی که بر اساس نبرد هوا زمینی طراحی شده باشد، پدافند هوایی اولین سنگر دفاع است. بر این اساس پدافند هوایی را در اولویت اول نیروی نظامی کشور در حوزه دفاع بر می‌شمارند».

جهان‌فر در سال 1392 کتاب «دفاع معجزه آسا؛ بررسی نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر 8» را در 2000 نسخه توسط نشر آجا در 192 صفحه و دو فصل اصلی و چهار پیوست منتشر شده است.
جهان‌فر با همکاری فرامرز روح افزا و محمود حجامی کتاب «یک کوله بار از خاطرات سبز» را برای چاپ اول در 2000 نسخه در نشر روناس و برای چاپ دوم در سال 1394 توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) منتشر کرد.

کتاب «یک کوله بار از خاطرات سبز» از جمله موفق‌ترین کتب حوزه دفاع مقدس منتشر شده توسط مرکز مطالعات قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) به شمار می‌رود. این کتاب پس از تجدید انتشار، به زبان انگلیسی ترجمه و با عنوان «Resistance narration green memories » توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیا ء(ص) منتشر شد. در سال 1397 نیز این کتاب با نام «حدیث الصمود؛ باقه من الذکریات خضراء» به زبان عربی ترجمه و توسط نشر میراث اهل قلم منتشر شد.

خبرگزاری کتاب در روز دوشنبه دهم تیرماه 1392 در مصاحبه‌ای با رضا جهان‌فر از وی به عنوان «فعال‌ترین پژوهشگر حوزه دفاع مقدس مرکز مطالعات قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) آجا» نام برده و مصاحبه مفصلی از وی منتشر کرد[5]. محتوای مصاحبه جهان‌فر به گونه‌ای است که گویی به تبیین نقشه راه پدافند هوایی در حوزه نشر دفاع مقدس می‌پردازد. وی در این مصاحبه گفته بود که «کتاب‌های پدافند هوایی ابعاد دفاع مقدس را به دنیا نشان می‌دهد. در واقع تالیف آثار در حوزه پدافند به دلیل شناخته شده بودن‌ رشته‌های علوم هوانوردی در دنیا، بهتر می‌تواند ابعاد دفاع مقدس را به کشور‌های دیگر نشان دهد.

«فهیمه کرمی» که در سال 1391 به همراه رضا جهان‌فر کتاب «خاطرات و خطرات؛ خاطرات کارکنان پدافند هوایی و رزمندگان 8 سال دفاع مقدس» را در 250 صفحه و در قطع رقعی توسط نشر ایران سبز (هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی) به زیور نشر آراسته بود، وی در سال 1392 به همراه رضا جهان‌فر و محمود حجامی، کتاب «چشمان آسمان؛ خاطرات کارکنان پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس» را تألیف و توسط نشر روناس منتشر نمود. در این کتاب ذکر شده است که بر اساس شرح وظایف پدافند هوایی و دشواری وظایف کارکنان پدافند هوایی، نگاه دائم کارکنان این نیرو به آسمان است و سامانه‌های پدافند هوایی همواره آماده به‌کارند. از همین رو، عنوان کتاب «چشمان آسمان» انتخاب شده است.

یک سال بعد و در سال 1393 کتاب «با دوست بسر رفت...» از سوی فهیمه کرمی و رضا جهان‌فر تالیف و توسط نشر ایران سبز ( هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی) در 2000 نسخه منتشر شد. این کتاب به خاطرات سربازان ارتش به ویژه سربازان پدافند هوایی از سال‌های دفاع مقدس اختصاص دارد. بخشی از این کتاب به خاطرات مربوط به تنها شهید ارمنی پدافند هوایی در دفاع مقدس، «شهید رازمیک خاچاطوریان» اختصاص دارد. پس از انتشار این کتاب و در اواخر همان سال و در تاریخ هجدهم دی ماه 1393 (همزمان با سال نو میلادی)، خانواده «شهید رازمیک خاچاطوریان» افتخار میزبانی رهبر معظم انقلاب اسلامی امام خامنه‌ای (مدظله العالی) را به دست می‌آورند.

فهیمه کرمی در سال 1395 در کتاب «ده مرد؛ نگاهی بر زندگی و عملکرد ده تن از فرماندهان و امیران شهید ارتش جمهوری اسلامی ایران» به زندگی و عملکرد شهید سرلشکر منصور ستاری، شهید سرتیپ فرهاد دستنبو و شهید سرتیپ عبدالله عیسی‌پور پرداخت. این کتاب در 292 صفحه و قطع رقعی توسط نشر ایران سبز منتشر شد.
در ششمین همایش اندیشه و قلم ارتش در سال 1396، لوح تقدیر اثر شایسته تقدیر در حوزه خانواده ارتش توسط سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، به پاس تلاش‌های خانم فهیمه کرمی در پژوهش و نویسندگی حوزه دفاع مقدس ِ پدافند هوایی به ایشان اهدا شد.

از دیگر نویسندگان پیشکسوتِ پدافندهوایی که اقدام به تألیف خاطرات و مشاهدات خود در جنگ تحمیلی، سرهنگ خسرو جهانی است. وی در کتاب «قهرمان پدافند» که در سال 1392 توسط نشر آتشبار (سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌ها یدفاع مقدس ارتش) منتشر شده است، ذکر کرده است که در آغاز انقلاب با پیوستن به موج انقلابی مردم عهدی ناگسستنی با امام امت بستند و با شروع جنگ تحمیلی نیز همچنان به عهد خود با امام و شهدای انقلاب ایستاده و در راه استقلال و سرفرازی کشور جان خویش را فدا کردند. خسرو جهانی که افسر عملیات سامانه موشکی هاوک بوده است، ضمن اشاره به اصابت قراردادن هواگردهای عراقی توسط سامانه پدافند هوایی هاوک، به اسارت درآوردن خلبانان عراقی نیز اشاره می‌کند.

خسرو جهانی که از راویان دفاع مقدس به شمار می‌رود، در بیان خاطرات خود به ایجاد جذابیت نگارشی و فرم‌دهی داستانی نیز توجه کرده است. فرم دهی داستانی، منجر به این می‌شود که گاهی باورپذیری خاطرات به سختی امکان پذیر باشد.

در سال 1392 ، رضا جهان‌فر به همراه محمود حجامی و عباس فرجپور کتاب «شانه به شانه با خورشید» را در تیراژ 2000 نسخه و در قطع رقعی توسط نشر روناس منتشر کرد. این کتاب به برخی خاطرات پیشکسوتان پدافند هوایی و نحوه عملکرد آنها در هشت سال دفاع مقدس می‌پردازد. این کتاب در سال 1394 توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) مورد تجدید انتشار قرار گرفت.

مهدی دین‌پناه در سال 1393 اقدام به تدوین کتاب «آتش به اختیار: خاطرات و ناگفته‌های فرماندهان دفاع مقدس پدافند هوایی اصفهان» کرد. این کتاب توسط انتشارات دارخوین اصفهان در 280 صفحه، و در دو نوبت منتشر شده است که نوبت اول در سال 93 و نوبت دوم، در سال 94 با تیراژ هزار نسخه است. قطع و نوع جلد، رقعی (شومیز) است. با توجه به اینکه گروه پدافند هوایی اصفهان در سال‌ها یدفاع مقدس به عنوان یکی از گروه‌های پدافندی اصلی کشورمان دارای مأموریت‌های مهمی همچون حفظ و حراست از آسمان مناطق اقتصادی نظیر پالایشگاه‌های اصفهان را بر عهده داشت، این کتاب حاوی خاطرات ارزشمندی از عملکرد پدافند هوایی محسوب می‌شود.

این کتاب، پنج فصل دارد: فصل اول/ نگاهی گذرا به جنگ هوایی ایران و عراق، فصل دوم/حملات عراق به اصفهان، فصل سوم/ تاریخچه گروه پدافند هوایی اصفهان، فصل چهارم/ دو روز مهم پدافند هوایی اصفهان، فصل پنجم/ خاطرات و دیدگاه‌های پیشکسوتان پدافند هوایی اصفهان.

منابع اصلی این کتاب عبارتند از مصاحبه‌های تصویری انجام شده با تعدادی از پیشکسوتان منطقه پدافند هوایی اصفهان می‌باشد. پیشکسوتان عرصه پدافند هوایی اصفهان که در این کتاب، خاطرات خود را بیان کرده‌اند، عبارتند از: امیر بازنشسته محمدعلی رضوانی حبیب آبادی، امیر بازنشسته اکبر آقاجان دستجردی، امیر بازنشسته حسین روستایی، امیر سرتیپ دوم اباذر جوکار، سرهنگ عزیزالله معین فارسانی، سرهنگ بازنشسته محمدرضا عاروان، سرهنگ علی دهقانی تفتی، سرهنگ بازنشسته اصغر پژونیا، سرهنگ بازنشسته احمدرضا خوش اخلاق، سرهنگ بازنشسته اصغر یزدانی و سرهنگ بازنشسته بهنام شبیه.

در پایان، متن سخنان فرماندهی منطقه پداه مرکزی اصفهان در جمع فرماندهان دفاع مقدس اصفهان، به همراه عکس‌هایی از فرماندهان مذکور و سایر پیشکسوتان عرصه پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس و پس از آن آورده شده است.

در سال 1393، دافوس ارتش اقدام به انتشار کتاب «پرونده‌ای برای میگ-25» کرد. این کتاب در قطع رقعی بر اساس اسناد و مدارک مربوط به اقدامات دفاع هوایی کشور در برابر هواپیماهای میگ-25 عراقی در سال‌های دفاع مقدس و همچنین تاریخ شفاهی مربوط به این موضوع تألیف شده است.

این کتاب در بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال 1393 مورد رونمایی قرار گرفت که با اقبال مخاطبان مواجه شد. این کتاب توانست به عنوان پرفروش‌ترین کتاب غرفه دافوس در بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران معرفی شود.

ترجمه انگلیسی کتاب پرونده‌ای برای میگ-25 نیز با عنوان «A case for Mig-25» توسط نشر دافوس در سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال 1398 به مخاطبان عرضه شد. مترجم این کتاب، محمد جواد ترکیان است.

سرتیپ سید محمود یمینی که از سال 1364 تا سال 1374 فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی را برعهده داشت، در سال 1397 به همراه سرتیپ دوم محمود خورند و سرتیپ دوم سید محمد رفیع رضوی کتاب «پدافند هوایی نهاجا در هشت سال دفاع مقدس: سال دوم جنگ تحمیلی» را توسط مرکز انتشارات راهبردی نهاجا در 442 صفحه منتشر نمود. این کتاب مبتنی بر اسناد و مدارک پدافند هوایی در دفاع مقدس به همراه تحلیل‌های تألیف کنندگان می‌باشد. خورند و رضوی از جمله فرماندهان پدافندی هستند که دارای سابقه فرماندهی در گروه‌های پدافند هوایی حساسی همچون دزفول، خارک و بوشهر را دارند.

سرتیپ براتعلی غلامی که سال‌ها عهده‌دار فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی بود در سال‌های اخیر اقدام به نگارش چند کتاب در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس نمود. از جمله این کتاب‌ها می‌توان به «پدافند هوایی در 3 عملیات: جزیره خارک، والفجر 8، مرصاد» منتشر شده توسط نشر ایران سبز( هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی) در سال 1396 اشاره کرد. این کتاب در 120 صفحه به نقش و عملکرد پدافند هوایی در حفظ و حراست از جزیره خارک و فرایند صدور نفت از این جزیره، همچنین نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر 8 و در نهایت نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات مرصاد اشاره می‌کند. با توجه به مسئولیت غلامی در عملیات‌های والفجر 8 و مرصاد و همچنین جزیره خارک، روایت براتعلی غلامی در این کتاب روایتی دست اول محسوب می‌شود.

عاروان در مجموعه 14 جلدی در دست انتشار «مدافعان آسمان» از تاریخچه پدافند هوایی تا تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) آجا را مورد بررسی قرار می‌دهد. بخش‌هایی از این مجموعه 14 جلدی به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس و شهدای پدافند هوایی اختصاص یافته است.

محمدرضا عاروان در مصاحبه‌ای، در این خصوص گفت: گردآوري اطلاعات و تدوين اين كتاب، حدود 20 سال طول كشيده و علاوه بر وضعيت پدافند هوايي از جنگ جهاني اول و دوم و تاريخچه اين نهاد نظامي، نقش آن در دوران جنگ‌تحميلي عراق عليه ايران و خاطرات پرسنل آن از سال‌هاي دفاع‌مقدس را هم دربرگرفته است.

وی درباره منابع تدوين كتاب «تاريخچه پدافند هوايی» گفت: من از منابع مختلفی از جمله آرشيو اسناد قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبياء(ص) و مركز اسناد و تحقيقات دفاع‌مقدس و گفت‌وگو با كاركنان پيشكسوت پدافند هوايي برای تدوین کتاب استفاده کرده‌ام[6].
در فهرستِ کتبِ دریافت کننده فیپا از کتابخانه ملی که مجوز نشر را نیز از وزارت ارشاد دریافت کردند نام چهار کتاب «یاد ایام؛ زندگی و عملکرد امیر سرتیپ براتعلی غلامی فرمانده اسبق پدافند هوایی»[7] اثر مشترک فهیمه کرمی و رضا جهان‌فر، «سوباشی؛ پدافند هوایی در سال آخر جنگ»[8]، «دفاع از خارک»[9] و «آسمان ایران در دو روز؛ اشاره‌ای کوتاه به دفاع هوایی ایران در دو روز اول جنگ تحمیلی»[10] همگی اثر رضا جهان‌فر به چشم می‌خورد. گویا این چهار کتاب هنوز رونمایی و به مخاطبین عرضه نشده است.

نکته جالب این است که پژوهشگران این مقاله در بررسی خود در منابع کتابخانه ملی ایران متوجه شدند که در مخزن منابع غیرکتابی کتابخانه ملی ایران، فیلمی با نام «دهم شهریور؛ روز پدافند هوایی»[11] وجود دارد که با نویسندگی رضا جهان‌فر و کارگردانی حمید مطهری ثبت شده است. در آرشیو صدا وسیما نیز چند مستند تلویزیونی در خصوص پدافند هوایی در دفاع مقدس وجود دارد که نویسندگی متن آن بر عهده این نویسنده پدافندی است.

جهان‌فر در سال 1395 و در جشنواره تجلیل از پژوهشگران قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء(ص) آجا عنوان «پژوهشگر برتر دفاع مقدس پدافند هوایی» را کسب کرد و از سوی فرمانده وقت قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) مورد تقدیر قرار گرفت. در همان سال مجله صف در گزارشی از جشنواره دانش و پژوهش نیروهای مسلح (امام علی (ع)) ذکر کردکه جهان‌فر به عنوان «مؤلف برتر ارتش» در جشنواره دانش و پژوهش نیروهای مسلح دست یافت. (تحریریه صف، 1395: 22 الی 26)

محمدرضا فرزان به همراه مهدی روشندل و موسی رضا یگانه جم در سال 1393 کتاب «قصه شیرین» را در 50 صفحه روانه بازار نشر کردند. این کتاب که در قطع وزیری توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا منتشر شد. این کتاب به خاطرات پیشکسوتان و کارکنان پدافند هوایی شاغل در منطقه پدافند هوایی جنوب شرق (خلیج فارس) اختصاص دارد.

در سال 1394 انتشارات سوره مهر کتاب ارزشمند «همافر» را در 432 صفحه منتشر کرد. این کتاب که خاطرات خودنوشت سرهنگ بازنشسته پدافند هوایی مهدی (ایرج) نوروزی است به فعالیت‌های انقلابی کارکنان پدافند هوایی به ویژه در گروه پدافند هوایی مشهد و همچنین گروه پدافند هوایی اصفهان می‌پردازد. اگر چه این کتاب به خاطرات مهدی نوروزی پیش از انقلاب می‌پردازد ولی پیشنهاد می‌شود که علاقمندان به تاریخ پدافند هوایی این کتاب را مطالعه کنند. زیرا ریشه برخی از تصمیمات حوزه پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس، در این کتاب مشخص شده است. بین آشنایی کارکنان پدافند هوایی با مقام معظم رهبری در کلاس‌های معظم له در مشهد و حضور کارکنان پدافند هوایی در سوسنگرد برای یاری رساندن به رهبر معظم انقلاب اسلامی، ارتباطی وجود دارد که در این کتاب مشخص شده است. حوادث مندرج در این کتاب، مربوط به اتفاقاتی است که در ایستگاه رادار جزیره‌ی کیش، پایگاه هوایی مشهد، ایستگاه رادار بابلسر و مکان های مختلفی از تهران در در ارتباط با انقلاب رخ داده است.

یکی از کتب مرجع در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، کتاب «حافظان آسمان عشق (نقش پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران) در هشت سال دفاع مقدس» به شمار می‌رود. این کتاب که در قطع وزیری در سال 1394 توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا منتشر شده است، توسط محمود حجامی و رضا جهان‌فر به رشته تحریر درآمد. در نگارش این کتاب از اسناد و مدارک مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس بهره گرفته شده اتست. یکی از مهم‌ترین منابع این کتاب، پروژه تحقیقاتی « بررسی عملکرد پدافند هوایی (سامانه زمین به هوا و رادار) در سال‌های دفاع مقدس و مقایسه تطبیقی آن با پدافند هوایی عراق و درس‌های گرفته شده از آن جهت ارتقاء توان رزمی سازمان» است. این پروژه تحقیقاتی پیش از این و در سال 1393 در مرکز مطالعات پدافند هوایی توسط پژوهشگر نام آشنای پدافند هوایی، رضا جهان‌فر به ثمر رسیده بود.

در سال 1396 انتشارات سوره مهر، کتاب دیگری در خصوص پدافند هوایی منتشر کرد. کتاب «شلیک به آسمان» خاطرات سروان محمد مصطفوی‌فر. سروان مصطفوی‌فر نامی بزرگ در تاریخ پدافند هوایی است که عملکرد شگفت‌انگیزش در عملیات والفجر 8 منجر به اهدای درجه تشویقی به وی از سوی شهید عباس بابایی شد. خاطره‌نگار این کتاب ابراهیم زاهدی مطلق است. این کتاب در 398 صفحه به وقایع جالب مورد تجربه مصطفوی‌فر پرداخته است. مصطفوی‌فر در پایان این کتاب ذکر کرده است که «در طول جنگ تحمیلی حدود 5000 نوبت درگیری با هواپیماهای دشمن داشتم.» (زاهدی مطلق، 1396: 388)

هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی؛ 50 مقاله علمی ترویجی
در سال‌های گذشته هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی با برگزاری جلساتی برای نویسندگان و پژوهشگران ارتشی، سعی در راهبری تألیف 50 مقاله علمی- ترویجی در خصوص عملکرد ارتش در سال‌های دفاع مقدس داشت. از میان این 50 مقاله تعدادی مقاله نیز به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس اختصاص دارد. هیئت معارف جنگ اقدام به بارگزاری این مقالات در پایگاه اطلاع رسانی خود نمود که مورد اقبال مخاطبین به ویژه پژوهشگران واقع شد. از جمله مقالات پدافندی منتشر شده در این پایگاه اطلاع رسانی می‌توان به مقاله «پدافند هوایی در خارک» و «پدافند هوایی در سال اول جنگ تحمیلی» اشاره کرد. امیر سرتیپ سید ناصر حسینی در اقدامی ارزشمند در تلاش است تا مقالات برگزیده را در قالب چند کتاب منتشر کند و البته مطالعه مقالات پدافندهوایی این کتب خالی از لطف نخواهد بود.

فصلنامه الماس ایران؛ انقلابی در انتشار مقالات حوزه دفاع مقدس ارتش
انتشار «فصلنامه مطالعات تخصصی و تاریخ شفاهی دفاع مقدس: الماس ایران» از سال 1395 با رویکرد دانشی و پژوهشی به دفاع مقدس، منجر به رونق نگارش مقالات و تولید محتوا در حوزه مربوطه شده است. این فصلنامه که تنها نشریه تخصصی حوزه دفاع مقدس ارتش محسوب می‌شود، توانسته است جایگاه خود را در پژوهشگران و نویسندگان حوزه دفاع مقدس پیدا کند. تقریباً در هر شماره این فصلنامه، یک مقاله با رویکرد پدافند هوایی منتشر شده است. شیوه نگارش مقالات در این فصلنامه، عموماً علمی- ترویجی است. هرچند که برخی از مقالات منتشره در این فصلنامه دارای توان علمی و تولید محتوای بالا نظیر مقالات علمی- پژوهشی است.

ناشران منتشر کننده کتب مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس
در میان ناشرانی که به نشر آثار مرتبط با عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس پرداختند، می‌توان به نشر آجا (سازمان عقیدتی سیاسی ارتش)، نشر آتشبار (سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران)، نشر دافوس (دانشگاه فرماندهی و ستاد آجا)، نشر ایران سبز (هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی)، نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم النبیاء (ص) (متعلق به مرکز مطالعات پدافند هوایی)، نشر روناس، مرکز انتشارات راهبردی (متعلق به مرکز مطالعات نیروی هوایی) و نشر مکعب اشاره کرد.

چالش‌های پژوهش و نگارش حوزه پدافند هوایی در دفاع مقدس:
به رغم موارد بالا، نباید غافل بود که چالش‌هایی پژوهش و نگارش حوزه پدافند هوایی دفاع مقدس را تهدید می‌کند که در صورت نبودِ برنامه‌ریزی و نظارت مناسب مسئولین، زحماتِ نویسندگان و پژوهشگران پدافند هوایی کم ارزش خواهد شد. برخی از چالش‌ها به شرح زیر عبارتند از:

سرقت علمی و انتحال:
ساده‌ترین تعریف از سرقت علمی (plagiarism)عبارتند از استفاده از آثار فکری دیگران بدون ارجاع مناسب به صاحب اصلی محتوا. اگرچه برخی افراد، انتحال را همان سرقت علمی به شمار می‌آورند، اما باید درنظر داشت که بین «انتحال» و «سرقت علمی» تفاوت‌هایی وجود دارد. «انتحال» به معنای «به خود منسوب کردن، سخن دیگری را به خود نسبت دادن»[12] است.

ویکی‌پدیا به عنوان دانشنامه آزاد با احتمال خطای بالاتر از سایر دانشنامه‌ها، در تعریف انتحال ذکر کرده است که «انتحال، دزدیِ علمی، دستبرد فکری هنری، ایده‌دزدی یا محتوا‌ربایی به معنی «تخصیص دادن خلاقیت ادبی، هنری یا پژوهشی دیگری یا بخشی از آن یا متن ناشی از آن به خود، گویی که خود شخص آن را خلق کرده‌است. دستبرد فکری ممکن است بدون رضایت صاحب اصلی اثر یا با رضایت وی انجام شود.

دستبرد فکری اگر در حوزه ادبیات باشد دزدی ادبی، اگر در حوزه هنر باشد سرقت هنری و اگر در حوزه پژوهش‌های دانشگاهی انجام شود سرقت علمی نامیده می‌شود. به زبان ساده دستبرد علمی یا ادبی یعنی رونویسی کارها یا ایده‌های دیگران و انتساب آن‌ها به خود.»[13]

یکی از پژوهشگران در مورد انتحال و تفاوت آن با سرقت علمی گفته است: « انتحال با دزدی فرق دارد انتحال سرقت علمی نیست؛ اگر شخصی نوشتاری را به شکل مستقیم و غیرمستقیم استفاده کند و از اشاره به منبع نوشته خودداری کند و این نوشته را زائیده و حاصل تاملات شخصی خود جلوه بدهد او مرتکب انتحال شده است. انتحال یعنی به خود بستن. حتی اگر نویسنده‌ای ببخشد که شخص دیگری از نوشته او استفاده کند باز مرتکب انتحال شده چون نوشتن با خلاقیت ارتباط دارد. در انتحال مکتوب، فاعلی چیزی را از منبعی مشخص بدون اعلام مناسب منبع چیزی را از منبع مشخصی بدزدند حال این دزدی در ایده، ساختار و مضمون بحث باشد.»[14]

بررسی برخی از کتب و مقالات منتشر شده حوزه دفاع مقدس پدافند هوایی، نشان دهنده عدم رعایت قانون حمایت از حقوق مصنفین و مؤلفین و در واقع سرقت علمی است. این چالش بزرگ منجر به نارضایتی نویسندگان و پژوهشگران واقعی حوزه دفاع مقدس پدافند هوایی شده است. رضا جهان‌فر در اردیبهشت سال 1397 در گفت وگو با خبرگزاری شبستان، نارضایتی و انتقاد را خود در این خصوص بیان کرد. جهان‌فر در این مصاحبه گفت: «هیچ انتظاری از هیچ مسئولی ندارم جز اینکه فکری برای نقض حقوق مؤلفین و پدیدآورندگان داشته باشند. بارها با این مشکل مواجه شدم که مقالات یا بخش‌هایی از کتبم به سرقت رفته و در کتاب دیگر با نام شخص دیگر منتشر شده است. از همه تأسف‌بارتر این بود که سال‌ها پیش مقالاتی را در مورد چند تن از خلبانان شهید نوشته و منتشر کردم. به صورت اتفاقی همان مقالات را در نمایشگاه راهیان نور در یکی از شهرهای جنوب کشورمان مشاهده کردم که به صورت کتاب کودک و با نام فرد دیگری منتشر شده بود. این مقالات مناسب سن کودکان نبود. بسیاری از کلمات این مقالات تخصصی بود. اما سارق مقالاتم، آنها را در قالب کتاب کودک و تنها با استفاده از چند تصویر و نقاشی به نام خود منتشر نمود و آن کتاب‌ها را به یک سازمان خاص فروخت. تأسف من فقط از سرقت مطالب نبود. بلکه بی توجهی به حرمت شهدای عزیز و از نام آنها ابزاری برای کسب درآمد ساختن ناراحت کننده‌تر است.

نگارش در حوزه دفاع مقدس دارای حرمت است. چند بار دیگر نیز با مواردی مشابهه مواجه شدم. ناچار با استفاده از «قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان»، موضوع را پیگیری نمودم اما در نهایت باید گفت که تا زمانی که عده‌ای به دنبال کتاب‌سازی باشند و بازار آشفته نشر، فاقد نظارت‌های لازم باشد، این مسائل قابلیت تکرار دارد.»[15]

کتاب‌سازی:
یکی از خطراتی که نشر حوزه پدافند هوایی در دفاع مقدس را تهدید می‌کند و منجر به بی‌اعتمادی مخاطبان می‌شود؛ «کتاب‌سازی» است. برخی از کتب مورد بررسی توسط نویسندگان این مقاله مصداق واقعی کتاب‌سازی به شمار می‌رود. در نظر داشته باشیم که کتابسازان بیش از سایر افراد در معرض به کارگیری سرقت علمی هستند.

فراموشی و تحریف:
هنوز موضوعاتی وجود دارد که نویسندگان و پژوهشگران پدافند هوایی به آن نپرداختند و بیم فراموشی آن می‌رود. در میان کتب پدافند هوایی، موضوعات گوناگونی در حوزه دفاع مقدس مورد کنکاش و بررسی قرار گرفت. اما هنوز موضوعات و مسائل گوناگونی در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس وجود دارد که باید به آن پرداخته شود تا دچار فراموشی نشوند.

در خصوص تحریف وقایع پدافند هوایی در دفاع مقدس، باید گفت که اگرچه خوشبختانه اثری که در آن تحریف تاریخ دفاع مقدس رخ داده شده باشد، مشاهده نشد، اما باید مراقب بود که این آفت بزرگ تاریخ نگاری گریبان‌گیر پدافند هوایی نشود.

کتب و مقالات مورد توصیه برای مطالعه
در میان تمام کتب و مقالات مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، پیشنهاد نویسندگان این مقاله مطالعه کتب و مقالات زیر است. به صراحت می‌توان ادعا کرد که برای آشنایی و نقد عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس باید ابتدا کتب و مقالات زیر را مطالعه کرد.

1-کتاب «حافظان آسمان عشق؛ مروری بر نقش پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس» (اثر محمود حجامی و رضا جهان‌فر)
2- کتاب «پدافند هوایی نهاجا در هشت سال دفاع مقدس: سال دوم جنگ تحمیلی» (اثر سید محمود یمینی، محمود خورند و سید محمد رفیع رضوی)
3-کتاب «همافر» (اثر مهدی نوروزی)
4-کتاب «شلیک به آسمان؛ خاطرات سروان محمد مصطفوی‌فر » (اثر ابراهیم زاهدی مطلق)
5-کتاب «پرونده‌ای برای میگ-25» (اثر رضا جهان‌فر)؛ همچنین ترجمه انگلیسی این کتاب نیز منتشر شده است.
6-کتاب «یک کوله بار از خاطرات سبز» (اثر فرامرز روح افزا، محمود حجامی و رضا جهان‌فر)؛ همچنین این کتاب تجدید چاپ شده و ترجمه عربی و انگلیسی آن نیز منتشر شده است.
7- کتاب «خاطرات و خطرات؛ خاطرات کارکنان پدافند هوایی و رزمندگان 8 سال دفاع مقدس» (اثر فهیمه کرمی)
8-کتاب «پدافند هوایی در 3 عملیات: جزیره خارک، والفجر 8، مرصاد» (اثر براتعلی غلامی)
9- کتاب «آتش به اختیار: خاطرات و ناگفته‌های فرماندهان دفاع مقدس پدافند هوایی اصفهان» (اثر مهدی دین‌پناه)
10-کتاب «دفاع معجزه آسا؛ بررسی نقش و عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس» (اثر رضا جهان‌فر)
11- مقاله «حافظان آسمان؛ بررسی عملکرد پدافندهوایی ارتش در سالهای دفاع مقدس» (اثر رضا جهان‌فر)
-در صورتی که کتب 14 جلدی محمد رضا عاروان نیز منتشر شود، باید کتب مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس وی را نیز به این فهرست افزود.

سخن آخر: نتیجه گیری و پیشنهادات
در این پژوهش آن دسته از کتب و مقالات حوزه دفاع مقدس پدافند هوایی مورد برسی قرار گرفت که یکی از ویژگی‌های زیر را داشته باشد.
الف)کتب و مقالاتی که با استفاده از روش تاریخ شفاهی به رشته تحریر درآمده و یا متکی بر اسناد و مدارک دستِ اول باشد.
ب) کتب یا مقالاتی که دارای اثرگذاری عمده بر فرایند پژوهش در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس بوده و بارها مورد استناد پژوهشگران و دانشگران قرار گرفته باشد.
پ)کتبی که به زبان‌های دیگر (نظیر عربی و انگلیسی) ترجمه و منتشر شده باشند.
ت) کتبی که مورد اقبال مخاطبین قرار گرفته و حداقل یک بار تجدید چاپ شده باشند.
ث)کتب و مقالاتی که در جشنواره‌ها و همایش‌های حوزه دفاع مقدس در سطح ملی و یا سطحِ یک نیروهای مسلح مورد تقدیر قرار گرفته باشند.
لذا برخی از کتب و یا مقالات که دارای ویژگی‌های بالا نبودند مورد ارزیابی نهایی پژوهشگران قرار نگرفت. در واقع اگرچه کتب دیگری نیز در مورد عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس منتشر شده است، اما به دلیل کیفیت پایین مطالب نتوانستند اثرگذاری بر مخاطب را تجربه کنند. برخی از این کتب در قطع جیبی با 26 صفحه (13 برگ) و کیفیت نامناسب طرح جلد، ایرادات فراوان ویراستاری و صفحه آرایی ضعیف، حتی به اندازه تیراژ مندرج در کتاب، منتشر نشد و نتوانست توجه منتقدین را حداقل برای نقد و معرفی اثر جلب کند. به صورت عمومی، یکی از نقاط ضعف بسیاری از کتب مورد بررسی، صفحه‌بندی و فونت نامناسب و خارج از استانداردهای انتشار کتاب است. گاهی به دلیل همین نقاط ضعف کوچک، این گونه کتب‌ با وجود محتوای قوی، در همان مراحل اولیه داوری جشنواره‌های کتاب دفاع ‌مقدس مورد پذیرش قرار نمی‌گیرند.
همچنین در بررسی کتب و مقالات منتشر شده در خصوص عملکرد پدافند هوایی مشخص می‌شود که اگرچه آغاز جنبش نگارش در این خصوص به سال‌های ابتدایی دهه 70 باز می‌گردد، اما نقطه عطف این جنبش به تفکیک پدافند هوایی از آفند هوایی و تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء(ص) آجا در سال 1387 و به ویژه در مرکز مطالعات قرارگاه فوق بازمی‌گردد. گویی مرکز مطالعات پدافند هوایی موتور محرکِ پژوهش و نگارش در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس به شمار می‌رود.

چالش‌هایی همچون سرقت علمی و انتحال، کتاب‌سازی، فراموشی و... گریبانگیر برخی آثار پدافند هوایی در دفاع مقدس شده است. تا آنجا که نویسندگان و پژوهشگران حرفه‌ای پدافند هوایی زبان به شکواییه در این خصوص گشودند.

از سوی دیگر شاهد حضور نویسندگان و پژوهشگران توانمندی در حوزه پدافند هوایی در دفاع مقدس هستیم که نامشان زینت بخش هر همایش و جشنواره‌ای است. اینکه یک نویسنده و پژوهشگر پدافندی بتواند در اکثر جشنواره‌های کتاب نظیر کتاب سال دانشجویی جمهوری اسلامی ایران، جشنواره دانش و پژوهش نیروهای مسلح، جشنواره مطبوعات دفاع مقدس کشور، همایش اندیشه و قلم ارتش و ده‌ها جشنواره و همایش دیگر مورد توجه و تقدیر قرار گیرد، از نکات ارزشمند نشر در حوزه عملکردی پدافند هوایی در دفاع مقدس است.

یکی از نقاط قوت نشرِ حوزه دفاع مقدسِ پدافند هوایی، حضور فرماندهان اصلی پدافند هوایی در دفاع مقدس در میان پژوهشگران و نویسندگان دفاع مقدس پدافند هوایی است. شاخص‌ترینِ این افراد، امیر سرتیپ سید محمود یمینی (فرمانده پدافند هوایی از سال 1364 تا سال 1374) و همچنین امیر سرتیپ براتعلی غلامی (فرمانده پدافند هوایی در سال 1374 الی 1377) می‌باشند. فرماندهان دیگری همچون امیر سرتیپ دوم سید محمد رفیع رضوی[16]، سرهنگ حسین صفری ابهری[17] و... نیز در میان نویسندگان و پژوهشگران پدافند هوایی وجود دارند.

در میان نویسندگان و پژوهشگران دفاع مقدسِ پدافند هوایی، فعال‌ترینِ نویسندگان، زوج نویسنده (جهان‌فر و کرمی) هستند. برخی از کتب به رشته تحریر درآمده توسط آن‌ها به زبان‌ها انگلیسی و عربی ترجمه و منتشر و در نمایشگاه‌های بین المللی کتاب عرضه شده است. سبد انتشاراتی این دو نویسنده شامل بیش از هفت انتشاراتی عمده کشور (نظیر نشرهای دافوس آجا، روناس، آتشبار، مکعب، ایران سبز، آجا، قرارگاه پدافند هوایی و...) می‌باشد. در سال 1394 خبرگزاری کتاب مصاحبه مفصلی با وی به عنوان فعال‌ترین پژوهشگر دفاع مقدس پدافند هوایی انجام داده و این عنوان را همچنان برای خود حفظ کرده است. فقط در خبرگزاری دفاع مقدس بیش از 20 مقاله مرتبط با موضوع پدافند هوایی در دفاع مقدس از وی منتشر شده است. ضمن اینکه تقریباً در هر ماه یک مقاله در یکی از نشریات و یا پایگاه‌های اطلاع رسانی از وی منتشر شده است. مطالعه کتب و مقالات جهان‌فر، نشان‌دهنده وجود یک معماری منسجم در افکار وی برای ترسیم نقشه راهی برای دستیابی یک چشم انداز است. جهان‌فر در آخرین مقاله خود در خبرگزاری دفاع مقدس، اقدام به ارائه ایده «پدافند هوایی مشترک کشورهای اسلامی» کرده است. ایده‌ای که سرمنشاء آن را باید در پژوهش‌های منجر به تألیف سلسله مقالات «بررسی سامانه‌های پدافند هوایی کشورهای خاورمیانه» جستجو کرد. وی این مقالات را در فاصله سال‌های 1387 و 1388 در مجله صف منتشر کرده بود.

در مجموع کتب و مقالات پدافند هوایی از سال 1387 تاکنون از نظر کیفی ارتقاء یافته و میزان اثرگذاری بیشتری بر مخاطب را تجربه کرده است. نشرهای روناس، ساحادم و آجا از جمله اولین انتشاراتی محسوب می‌شوند که نشر کتب پدافند هوایی در دفاع مقدس را بر عهده گرفتند. این در حالی است که سبد انتشاراتی پژوهشگران و نویسندگانِ دفاع مقدسی پدافند هوایی در سال 1397 بیش از هفت انتشاراتی را در بر گرفت. در خصوص مقالات نیز تا سال 1391، بیشترِ مقالات در مجله صف و همچنین پرتال اطلاع رسانی ارتش منتشر شده بود. این در حالی است که مقالات مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس اکنون در نشریاتی همچون الماس ایران، صنایع هوا و فضا، صف، صنایع هوایی و روزنامه های کثیرالانتشار همچون اطلاعات، جام جم، کیهان و... و همچنین خبرگزاری‌های دفاع مقدس، فارس، مهر و... منتشر می‌شود.

پیشنهاد می‌شود که در یک طرح تحقیقاتی ضمن بررسی کتب و مقالات حوزه دفاع مقدسِ پدافند هوایی به روش «تحلیل محتوا» مشخص نمود که کدام موضوعات بیشتر مورد برسی قرار گرفته و کدام موضوعات کمتر مورد برسی قرار گرفته است تا در خصوص موضوعات مهم تاریخ پدافند هوایی در دفاع مقدس دچار فراموشی نشویم. همچنین در بررسی وضعیت تألیف کتاب و مقالات پدافند هوایی در دفاع مقدس می‌توان از روش (فراتحلیل) بهره گرفت. همچنان که می‌توان در بررسی چالش‌های وضعیت تألیف کتاب و مقالات در پدافند هوایی از روش سوآت (swot) بهره گرفت.

پیشنهاد دیگر احیای جشنواره تجلیل از پژوهشگران پدافند هوایی است تا نویسندگان بیشتری جذب موضوعات پدافند هوایی در دفاع مقدس شوند.
فهرست منابع
**کتب
* جهانی، خسرو، 1392، «قهرمان پدافند»،تهران، نشر آتشبار (سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌ها یدفاع مقدس ارتش)، چاپ اول
*جهان‌فر،رضا،کرمی،فهیمه، 1391، «خاطرات و خطرات»، تهران، نشر ایران سبز، چاپ اول
*جهانفر، رضا، 1392، «دفاع معجزه‌آسا»، تهران، نشر آجا، چاپ اول
* جهان‌فر، رضا، 1391، «اولویت اول»، تهران، نشر آجا، چاپ اول
*حجامی،محمود،جهان‌فر،رضا، 1391، «قدر تشنگی»، تهران، نشر روناس،چاپ اول
*حجامی، محمود، جهان‌فر، رضا، 1394، «حافظان آسمان عشق؛ نقش پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در هشت سال دفاع مقدس»، تهران، نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا، چاپ اول
*زاهدی مطلق، ابراهیم، 1396، «شلیک به آسمان؛ خاطرات محممد مصطفوی فر سروان پدافند نیروی هوایی»، تهران، نشر شوره مهر، چاپ اول
*دین پناه، مهدی، 1393 ، «آتش به اختیار؛ خاطرات و ناگفته‌های فرماندهان دفاع مقدس پدافند هوایی اصفهان، اصفهان، نشر دارخوین، چاپ اول
* فرزان ، محمدرضا، روشندل ، مهدی، یگانه جم، موسی رضا، 1393، «قصه شیرین؛ خاطرات کارکنان منطقه پدافند هوایی جنوب شرق (خلیج فارس) در دفاع مقدس»، تهران، نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا، چاپ اول
*عاروان، محمد رضا، 1386، «در قلمرو آفتاب؛ خاطرات حضور کارکنان فرماندهی آموزش‌های هوایی شهید خضرائی نیروی هوایی در جبهه‌های حق علیه باطل» ، تهران، نشر سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش، چاپ اول
*عاروان، محمدرضا، «نگهبان آسمان»، در دست انتشار توسط ساحادم آجا
*غلامی، براتعلی، 1396، «پدافند هوایی در 3 عملیات: جزیره خارک، والفجر 8، مرصاد»، تهران، نشر ایران سبز، چاپ اول
*نوروزی، مهدی، 1394، «همافر»، تهران، نشر سوره مهر، چاپ اول
*یمینی، محمود، خورند، محمود، رضوی، سید محمد رفیع، 1397، «پدافند هوایی نهاجا در هشت سال دفاع مقدس: سال دوم جنگ تحمیلی»، تهران، مرکز انتشارات راهبردی نهاجا، چاپ اول
*یمینی، سید محمود، اسکندری، رضا، خورند، محمود، و همکاران، 1377، مجموعه هشت جلدی «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس»، تهران، فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی

**نشریات
*فصلنامه الماس ایران، سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، از شماره نخست در سال 1395 تا شماره 10 در پاییز 1397
*ماهنامه صف ، سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، از شهریور 1387 الی اردیبهشت 1398

**مقالات منتشر شده در نشریات و سایت‌های اینترنتی
*جهان‌فر، رضا، 1389، مقاله «حافظان آسمان؛ بررسی عملکرد پدافندهوایی ارتش در سالهای دفاع مقدس»،
مجله صفِ مهرماه1389 ، شماره 359 ، صفحات 66 الی77
*تحریریه صف ، 1395، مقاله «توانايي و اقتدار متكي به علم؛ رتبه هاي برتر ارتش در اولين جشنواره دانش و پژوهش نيروهاي مسلح»، منتشر شده در مجله صف، سال سي و هفتم، شماره 428، دي 1395، صص 22 الی 26
*«قهرمان پدافند» روایت‌گر حدیث اقتدار و عزت کارکنان پدافند هوایی، منتشر شده در خبرگزاری دفاع مقدس، کد خبر: ۱۱۵۸۶ ، تاریخ انتشار: ۲۸ بهمن ۱۳۹۲، به نشانی
http://defapress.ir/fa/news/11586
*«حماسه پدافند در آینه کتاب»، منتشر شده در خبرگزاری دفاع مقدس، کد خبر: ۴۷۴۱۴، تاریخ انتشار: ۰۹ خرداد ۱۳۹۴، به نشانی
http://defapress.ir/fa/news/47414
*«یک کوله بار از خاطرات سبز» مروری بر حدیث پایداری، منتشر شده در خبرگزاری دفاع مقدس، کد خبر: ۱۲۶۷۹، تاریخ انتشار: ۱۰ اسفند ۱۳۹۲، به نشانی
http://dnws.ir/12679
* «دفاع معجزه آسا مروری بر عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر ۸»، منتشر شده در خبرگزاری دفاع مقدس، کد خبر: ۱۱۶۳۹، تاریخ انتشار: ۲۸ بهمن ۱۳۹۲،به نشانی
http://dnws.ir/11639
*«معرفی کتاب :قدر تشنگی»، خبرگزاری دفاع مقدس، کد خبر: ۳۴۷۴۱۶، تاریخ انتشار: ۰۳ خرداد ۱۳۹۸، به نشانی
http://defapress.ir/347416
*«آتش به اختیار؛ خاطرات و ناگفته‌های فرماندهان دفاع مقدس پدافند هوایی اصفهان»، پایگاه اطلاع رسانی نوید شهادت، شنبه اول دی 1397، به نشانی
http://navideshahed.com/fa/news/445113
*گفت و گوی سرهنگ محمد رضا عاروان با خبرگزاری کتاب ایران با عنوان «تاریخچه پدافند هوایی منتشر می‌شود»، کد مطلب: 127925، چهارشنبه 12 بهمن 1390 ، به نشانی
https://www.ibna.ir/fa/doc/tolidi/127925
*«حجت‌الاسلام «سعيد فخرزاده» تاكيد كرد؛ رشد چشمگير كيفيت نوشته‌هاي مطبوعاتي درباره دفاع مقدس»، منتشر شده در خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار : چهارشنبه ۲۸ دی ۱۳۹۰، به نشانی
https://www.ibna.ir/fa/doc/report/127627
*«گفت‌وگوی «ایبنا» با پژوهشگر فعال حوزه پدافند؛ کتاب‌های پدافند هوایی ابعاد دفاع مقدس را به دنیا نشان می‌دهد»، منتشر شده در خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار : دوشنبه ۱۰ تير ۱۳۹۲، به نشانی
https://www.ibna.ir/fa/doc/tolidi/172582
*http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5691611
* http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5412598
*http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5231772
*http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/4353386
*http://www.vajehyab.com/?q=انتحال
* https://fa.wikipedia.org/wiki/دستبرد_فکری
*بی نا، 1394، «حجت‌الاسلام سیدحسن اسلامی: انتحال، سرقت علمی نیست»، خبرگزاری بین المللی قرآن، کد خبر ۳۴۶۷۰۶۸ ، تاریخ انتشار 22 دی ماه 1394، به نشانی
http://iqna.ir/fa/news/3467068/انتحال-سرقت-علمی-نیست

* «علاقمندان به دفاع مقدس آثار شفاهی و پژوهشی جنگ را مطالعه کنند.»، منتشر شده در خبرگزاری شبستان، شناسه خبر 705290، تاریخ 24 اردیبهشت 1397 ، به نشانی
http://www.shabestan.ir/detail/News/705290
*

[1] پژوهشگر و نویسنده حوزه دفاعی و امنیتی، عضو هیئت علمی دافوس آجا

[2] پژوهشگر و نویسنده حوزه دفاعی و امنیتی، عضو هیئت علمی دانشگاه افسری امام علی (ع) نزاجا

[3] پژوهشگر و نویسنده حوزه دفاعی و امنیتی

[4] «حجت‌الاسلام «سعيد فخرزاده» تاكيد كرد؛ رشد چشمگير كيفيت نوشته‌های مطبوعاتی درباره دفاع مقدس»، منتشر شده در خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار : چهارشنبه ۲۸ دی ۱۳۹۰، به نشانی
https://www.ibna.ir/fa/doc/report/127627

[5]«گفت‌وگوی «ایبنا» با پژوهشگر فعال حوزه پدافند؛ کتاب‌های پدافند هوایی ابعاد دفاع مقدس را به دنیا نشان می‌دهد»، منتشر شده در خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ انتشار : دوشنبه ۱۰ تير ۱۳۹۲، به نشانی
https://www.ibna.ir/fa/doc/tolidi/172582

[6] گفت و گوی سرهنگ محمد رضا عاروان با خبرگزاری کتاب ایران با عنوان «تاریخچه پدافند هوایی منتشر می‌شود»، کد مطلب: 127925، چهارشنبه 12 بهمن 1390 ، به نشانی
https://www.ibna.ir/fa/doc/tolidi/127925

[7] http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5691611

[8] http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5412598

[9]http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/5231772

[10] http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/4353386

[11] شماره کتابشناسی ملی 5354597 ، شماره ثبت دائم ۲۹-۵۳۵۳۹

[12] http://www.vajehyab.com/?q=انتحال

[13] https://fa.wikipedia.org/wiki/دستبرد_فکری

[14] بی نا، 1394، «حجت‌الاسلام سیدحسن اسلامی: انتحال، سرقت علمی نیست»، خبرگزاری بین المللی قرآن، کد خبر ۳۴۶۷۰۶۸ ، تاریخ انتشار 22 دی ماه 1394، به نشانی
http://iqna.ir/fa/news/3467068/انتحال-سرقت-علمی-نیست

[15] «علاقمندان به دفاع مقدس آثار شفاهی و پژوهشی جنگ را مطالعه کنند.»، منتشر شده در خبرگزاری شبستان، شناسه خبر 705290، تاریخ 24 اردیبهشت 1397 ، به نشانی
http://www.shabestan.ir/detail/News/705290

[16] فرمانده گروه پدافند هوایی بوشهر و جانشین گروه پدافند هوایی خارک در سال‌های دفاع مقدس

[17] فرمانده اسبق گروه پدافند هوایی دزفول و معاونت اسبق طرح و برنامه فرمانده یپدافند هوایی نیروی هوایی