«دیوشناسی ایرانی» دریچه‌ای به مطالعات فولکلور ایرانی می‌گشاید

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست نقد و بررسی کتاب «دیوشناسی ایرانی» تالیف معصومه ابراهیمی با حضور پیمان متین، پژوهشگر انسان‌شناسی، مهرداد عربستانی، پژوهشگر مردم‌شناس و طهمورث ساجدی، عضو هیات علمی گروه زبان فرانسه دانشگاه تهران، سه‌شنبه (28 آبان) در کافه دریچه برگزار شد.

طهمورث ساجدی، در این نشست با بیان این‌که در اسفندماه سال گذشته ایران به کشورهایی پیوست که فرهنگنامه فولکلور دارند، اظهار کرد: فرهنگ و تمدن ایرانیان دلیلی بود تا سیاحان بسیاری در قرون گذشته به ایران بیایند. نخستین آن‌ها مارکوپولو بود که سفرنامه‌اش با ترجمه پرویز رجبی منتشر شده و نشان می‌دهد تا چه حد ایران را درنوردیده است. در قرن 19 میلادی «گوبینیو» برای نخستین‌بار قاشق و چنگال را با خود به ایران می‌آورد. نوشته‌های این سیاحان سند و مدرک هستند و بسیاری از مسایلی که در تاریخ ما نوشته نشده، در یادداشت‌های آن‌ها وجود دارد.

این عضو هیات علمی گروه فرانسه دانشگاه تهران با اشاره به دیگر سفرنامه‌ها گفت: در قرن 19 میلادی فولکلور به لطف سفرنامه‌های سیاحان غربی جایگاهش را پیدا کرد. «هانری ماسه» خاورشناس فرانسوی که از دوستان نزدیک صادق هدایت نیز بود به کمک وی کتابی دو جلدی درباره آداب و فرهنگ مردم ایران نوشت در حالی که نگاه «جیمز موریه» نسبت به ایرانیان هم خوب و هم بد است.

این مدرس دانشگاه افزود: زنده‌یاد ایرج افشار می‌گفت علامه قزوینی نخستین ایرانشناس بود. در ایران روش پژوهش علمی رعایت نمی‌شود و بهتر است آثار ایرانشناسان غربی را در این پژوهش‌ها در نظر داشته باشیم و به‌صورت ماده اولیه که استفاده نشده‌اند، به آن‌ها نگاه کنیم. معصومه ابراهیمی در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی فعالیت‌های گسترده، علمی و پژوهشی بسیاری را به سرانجام رسانده و کتاب «دیوشناسی ایرانی» را به‌عنوان مقدمه‌ای برای ورود به مباحث فولکلور و دیوشناسی تدوین کرده است. وی از منابع بسیاری استفاده و در متن به آن‌ها ارجاع داده است.

مردم مسایل مربوط به دیوشناسی را مکتوب نمی‌کنند!
عربستانی در این نشست با اشاره به سابقه فعالیت‌های نویسنده کتاب اظهار کرد: مولف در حوزه مطالعات انسان‌شناسی و فولکلور پژوهش‌های بسیاری انجام داده و در دایره‌المعارف بزرگ اسلامی خدمات ارزنده‌ای دارد. وی همچنین سرویراستار و ویراستار علمی «دانشنامه فرهنگ مردم ایران» به‌شمار می‌رود. بنابراین «دیوشناسی ایرانی» را فردی نوشته که متخصص این حوزه است. این کتاب در 9 فصل تدوین شده و به مقوله دیوها که نوعی موجودات ماورایی و عمدتا زیانکارند، پرداخته است.

این مردم‌شناس بیان کرد: کتاب در فصل‌های نه‌گانه، تعریفی از دیو و مصادیق آن در فرهنگ و ادب فارسی ارایه می‌دهد و ماوا و جایگاه آن‌ها را بررسی می‌کند. همچنین تولید مثل، مداخله در زندگی مردم و ازدواج مردم با آن‌ها، همچنین دیوهای خیررسان مانند سیاه‌گالش را معرفی و شرح داده است. پیکرگردانی و تغییر پیکر دیوها که به شکل‌های جانوران یا دیگر موجودات درمی‌آیند، از مباحث دیگر فصل‌های کتاب به‌شمار می‌رود. در پایان کتاب یکی از مسایل مهم حوزه فولکلور یعنی رَماننده‌ها و تفویض‌هایی که وجود دارند مانند اسپند دود کردن و چهار قل خواندن را توضیح می‌دهد.

وی با اشاره به این‌که کتاب از نظر منبع‌شناسی بسیار ارزشمند است، گفت: تم مشترکی میان تفکر قبایل و طوایف مختلف درباره این موجودات وجود دارد. از دید فولکلورشناسی این عناصر بقایای فرهنگی به‌شمار می‌روند که امروزه به آن‌ فرهنگ عوام می‌گویند و نمود آن‌ها در عقاید مردم روستاها و مادون آن‌ها دیده می‌شود. این عقاید در جوامع ساده‌تر وجه غالب زندگی مردم هستند. باززایی مفاهیم دیوشناسی در صنعت سینما و به‌ویژه هالیوود در فیلم‌هایی با این مضامین است.

عربستانی ادامه داد: دیوشناسی بخش مهمی از انسان‌شناسی است اما به‌دلیل سیال بودن مفاهیم در آن مرز مشخصی ندارد. متاسفانه مردم این مسایل را مکتوب نمی‌کنند و این مساله باعث شده تا تعریف روشنی درباره شکل‌گیری آن‌ها وجود نداشته باشد. شفاهی بودن این فرهنگ دلیلی بر سیال بودن و سرعت در اشاعه و تبدیل آن‌هاست. از سوی دیگر نامشخص بودن مرزهای این تعاریف اجازه نفوذ عناصر جدید در فرهنگ‌های دیگر را می‌دهد. به‌طور مثال پدیده جن وارد فرهنگ ایرانی شده و در سلسله دیوهای ایرانی قرار گرفته است. همین عنصر در فرهنگ مالایی نیز ورود داشته و بومیان آن‌جا جن را میان دیوهای فرهنگ مالایی پذیرفته‌اند. در هر حال اهمیت مطالعات در این حوزه به دلیل آشکار کردن ذهنیت بدوی بشر پیشامنطقی است.

«دیوشناسی ایرانی» بر پایه دمونولوژی نوشته شده
پیمان متین نیز در این نشست درباره چگونگی تدوین کتاب اظهار کرد: دمونولوژی یا مطالعه سیستماتیک دیوها اساس نوشتن این کتاب به‌شمار می‌رود. در تمام فرهنگ‌ها مفاهیم دیو و پری وجود دارد. سردمداران پژوهش در این حوزه ایرلندی‌ها و اسکاتلندی‌ها هستند. آلمانی‌ها، فرانسوی و چینی‌ها (فرانسوی‌ها برای چینی‌ها پژوهش‌ها را انجام دادند) دیگر جوامعی به‌شمار می‌روند که با پژوهش‌های علمی و حساب‌شده به توصیف و دسته‌بندی دیوها در فرهنگ‌شان پرداخته‌اند. در ایران طبقه‌بندی علمی و آکادمیک تاکنون صورت نگرفته بود و این نخستین‌بار در ایران است که مانند معدود کشورهایی که در این حوزه کار کرده‌اند، اثری منتشر می‌شود.

این پژوهشگر انسان‌شناس بیان کرد: مردم در هنگام پژوهش‌های میدانی فولکلور جبهه‌گیری می‌کنند در حالی که چنین مسایلی غیرمنطقی نیست و از ذهنیت پیش‌منطقی بشر نشات گرفته‌ است. درباره شکل‌گیری موجوداتی مانند دیو این‌گونه است که انسان‌ها نیرویی قوی‌تر از خود خلق می‌کنند و از این نیرو می‌ترسند، آیین‌هایی مانند زار برای آن‌ها می‌سازند و گاهی حتی با آن‌ها می‌جنگند تا آن‌ها را دور کنند. در بشر امروز هم، چنین مسایلی وجود دارد. این پژوهش‌ها به‌ویژه در حوزه انسان‌شناسی و روانشناسی نقش مهمی ایفا کرده و قابل تحلیل است اما متاسفانه پژوهشگران در این حوزه پژوهش انجام نداده‌اند.

«دیوشناسی ایرانی» دستمایه‌ای برای فانتری‌نویسی و فیلمسازی
معصومه ابراهیمی، مولف کتاب نیز به‌عنوان آخرین سخنران درباره «دیوشناسی ایرانی» اظهار کرد: محتوای این کتاب درباره خرد، تفکر، خردمندی و شیوه تفکر است. دیوشناسی به‌مثابه انسان‌شناسی و مردم‌شناسی، مردم را بدون هیچ نقابی مطالعه می‌کند. به‌عنوان نویسنده کتاب می‌خواستم در مقابل یک انسان مدرن با تفکر منطقی قرار بگیرم و تا جایی که امکان داشت، تصویر دنیا را از دید انسانی فطری (Native) ارایه دهم.

وی ادامه داد: «تالکین» نویسنده و پژوهشگر انگلیسی درباره دیوشناسی می‌گوید، شاید ما غیرطبیعی باشیم و این موجودات واقعیت باشند. در واقع تمامی تصورات درباره این موجودات از منطقی پیروی می‌کند که با تفکر دوران مدرن قابل درک است مگر آن‌که تلاش کنیم مانند یک انسان پیش از مدرنیته فکر کنیم. این انسان‌ها پدیده‌های طبیعی را تفسیر و تبیین می‌کردند.

مولف کتاب «دیوشناسی ایرانی» درباره هدف تدوین کتاب بیان کرد: آگاهی و شناخت از چنین مسایلی موضوع مهمی است که مکانیسم‌های اندیشیدن ما را تبیین می‌کند و نشان می‌دهد روند تفکر معقول از چه کانالی عبور کرده است. انسان امروزه به عقلانیت اجباری و مساله خرافات جعلی اذعان می‌کند و عقلانیت اجباری باعث شده تا شیوه اندیشیدن ما غربی شود. نمی‌توان انکار کرد که جامعه مدرن امروز بر پایه عقلانیت مدرن غرب ساخته شده اما ضمیر ناخودآگاه ما همچنان تمایل دارد به‌گونه‌ای دیگر بیندیشد. قرار دادن خرد به‌عنوان معیار نمی‌تواند پاسخگوی تمام خواسته‌های بشری باشد.

این پژوهشگر مردم‌شناس در پایان سخنانش با اشاره به این‌که مشابه این پدیده‌ها در دیگر سرزمین‌ها نیز وجود دارد، گفت: در واقع شکل‌گیری دیوشناسی به دو مساله غریزه جنسی و ترس از مرگ پاسخ می‌دهد و در «دیوشناسی ایرانی» تلاش کردم به‌صورت اختصاصی این پدیده را در ایران بررسی کنم. این کتاب مقدمه و آغازی برای پژوهش در این حوزه به‌شمار می‌رود، همچنین می‌تواند دستمایه‌ای برای فانتزی‌نویسان یا صنعت سینما باشد. از سوی دیگر رابطه دیوشناسی با روانشناسی و نقد ادبی از مسایلی است که تاکنون به آن‌ها پرداخته نشده و جای کار بسیاری دارد.

نشست نقد و بررسی کتاب «دیوشناسی ایرانی» با پرسش و پاسخ از سوی حاضران به پایان رسید.