کاخ گلستان و گنجینه‌ای از کتاب‌های سلاطین تا قرآن‌های نفیس

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتابخانه نسخ خطی کاخ گلستان بیش از سه هزار و 200 قلم نسخه خطی را در خود جای داده است. از مفاخر این مجموعه می‌توان به مرقع گلشن، شاهنامه بایسنقری، هزار و یک شب، شاهنامه رشیدا، ظفرنامه تیموری، مرقع هند و ایرانی، حبیب‌السیر، سلسله‌الذهب جامی، جامع‌التواریخ رشیدی و پنج گنج نظامی اشاره کرد.

کتابخانه و گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان در اوایل قرن 13 هجری در کاخ گلستان با همت فتحعلی شاه قاجار تاسیس و به نام کتابخانه شاهنشاهی موسوم شد. وجود وزرا، شعرا و فرهیختگانی چون میرزا شفیع اصفهانی و میرزا عبدالوهاب موسوی معتمدالدوله نشاط و دیگران در تشویق شاه به داشتن کتابخانه‌ای درخور شان شاهی بی‌تاثیر نبود.سرانجام کتابخانه شاهنشاهی با جمع‌آوری بقایای کتاب‌های کتابخانه‌های سلاطین گذشته ایران از بلاد و نواحی مختلف در کاخ گلستان پایه‌گذاری شد.

در دوره محمدشاه علاوه بر نسخه‌های خطی موجود در آن تعدادی کتاب‌های چاپی از طرف نویسندگان و تاریخ‌نویسان غربی به شاه پیشکش شده بود. با وجود این توسعه اصلی کتابخانه شاهی در عصر ناصرالدین شاه صورت گرفت. وی در سال 1270 هجری اتاق مخصوصی برای کتابخانه در اندرون پادشاهی اختصاص داد و کتاب‌ها و مرقعات خزانه شاهنشاهی و خطوط استادان مجرب را در این محل نگهداری کرد. علاوه بر این کتابخانه، شاه بعد از بازگشت از نخستین سفر خود به فرنگ در سال 1290 هجری قمری، در قسمت شمالی عمارت اتاقی را برای کتابخانه اختصاص داد.

تا پایان دوره قاجار آثار نفیسی از کتابخانه بذل و بخشش شد که می‌توان به اثر مرقعی شامل 60 قطعه از نقاشی‌های «حمزه‌نامه» اشاره کرد که از بزرگترین اثر نگارگری مکتب ایران و هند به شمار می‌رود. این اثر هم اکنون در موزه ملی وین نگهداری می‌شود.

در عصر پهلوی هم با تشکیل کتابخانه ملی در حدود 14 هزار جلد کتاب از کتابخانه سلطنتی به کتابخانه ملی انتقال یافت و مابقی نسخ در صندوق نگهداری می‌شد و سرانجام گنجینه کنونی کتابخانه در مجموعه تاریخی کاخ گلستان فعالیت خود را شروع کرد.

نسرین مرجانی، امین اموال و مسوول کتابخانه خطی کاخ گلستان درباره روسای کتابخانه گفت: از دوره محمدشاه به بعد، کتابخانه وضع دگرگونی پیدا کرد. ابتدا ناصرالدین شاه قاجار خود ریاست هیات کتابخانه را بر عهده گرفت اما کسانی چون میرزا علی‌اکبر آشتیانی مستوفی و میرزا محمدطاهر مستوفی از سال 1280 هجری قمری در کار کتابخانه با شاه شراکت کردند. در این دوران، 15 هزار و 100 جلد کتاب در کتابخانه موجود بوده است.

وی در ادامه افزود: در زمان مظفرالدین شاه ابتدا لسان‌الدوله ریاست کتابخانه را برعهده گرفت. در دوره‌های بعدی میرزا یوسف اعتصام‌الملک (پدر پروین اعتصامی) و سپس شیخ اسماعیل شیخ‌المشایخ معزی دزفولی به ریاست کتابخانه رسیدند. پس از این افراد در زمان صورت‌برداری رییس بیوتات سلطنتی وقت یعنی میزا موسی مرات‌الممالک به ریاست کتابخانه منصوب شد. در ادوار بعدی حبیب‌الله نوبخت، بدیع‌الزمان فروزانفر و بدری خواجه نوری (آتابای) به ریاست کتابخانه رسیدند.

مرجانی گفت: مرقع گلشن، اثر جمعی از هنرمندان ایرانی و هندی (قرن 10 هجری)، شاهنامه بایسنقری، رقم جعفر بایسنقری (سنه 833 هجری)، مجموعه شش جلدی هزار و یک شب، رقم محمدحسین تهرانی (سنه 1276 هجری)، قرآن مشهور به قرآن بایسنقری، خط محقق جلی عالی بایسنقر میرزا (قرن 8 هجری)، شاهنامه رشیدا به کتابت عبدالرشید دیلمی (سنه 935 هجری)، ظفرنامه تیموری به قلم سلطان محمد نور (سنه 935 هجری)، مثنوی روضه الانوار خواجوی کرمانی به خط میرعلی هروی (سنه 927 هجری)، پنج گنج نظامی به قلم نستعلیق علی الحسینی الهروی (سنه 928 هجری)، سلسله‌الذهب جامی به خط بابا شاه اصفهانی (سنه 977 هجری)، گلستان سعدی به قلم نستعلیق به خط شاه قاسم، کلیله و دمنه دارای 30 نگاره آبرنگی (قرن 15 هجری قمری) و حبیب‌السیر تالیف غیاث‌الدین بن همام‌الدین الحسینی معروف به خواند میر به خط نستعلیق و دارای 35 نگاره از عناوین شاخص گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان به‌شمار می‌آیند.

امین اموال و مسوول کتابخانه خطی کاخ گلستان درباره یکی از اقدامات جدید کتابخانه گفت: در حال حاضر کتابخانه به وسیله یک دستگاه اسکنر اقدام به اسکن کردن کلیه کتاب‌های مجموعه برای تشکیل یک کتابخانه دیجیتالی کرده است تا از این طریق امکان استفاده بهتر و بیشتر محققان و دانشجویان فراهم شود.

استفاده از خدمات کتابخانه نسخ خطی کاخ گلستان تنها مختص افراد دارای مدارک تحصیلی فوق لیسانس یا بالاتر است. مراجعان برای استفاده از این گنجینه باید ضمن ارایه معرفی‌نامه معتبر از محل کار یا تحصیل و یا ارگان‌های ذیربط، نامه درخواست خود را ضمیمه کنند و کارت شناسایی معتبر، یک قطعه عکس و کپی کارت ملی را به همراه داشته باشند. با مراجعه به دبیرخانه کاخ گلستان و ارجاع به دفتر گنجینه نسخ خطی برای آن‌ها نوبت سرویس‌دهی تعیین می‌‌شود.

خبرنگار: کوثر سامانی