پاینده: گفتمان «هاروارد مک‌دونالد» ضدآمریکایی است

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، این نشست با حضور دکتر حسین پاینده، نشانه‌شناس، دکتر وحید حسینی، مدرس دانشگاه شریف، فاضل نظری، رییس حوزه هنری تهران و دکتر سید مجید حسینی، نویسنده این کتاب برگزار شد.

حسین پاینده در این نشست با اشاره به این‌که از منظر مطالعات فرهنگی به این کتاب نگریسته گفت: با توجه به تحصیلات و تخصص من در نظریه و نقد ادبی، شاید تعجب کنید که نسبت من با این جلسه چیست؛ زیرا این کتاب یک سفرنامه و حاصل مشاهدات کسی است که به آمریکا سفر کرده و این مشاهدات را روی کاغذ آورده است. کار من نظریه و نقد ادبی است اما نقد ادبی حوزه‌‌ای کاملا میان‌رشته‌ای است و ادراک ما از مفهوم متن در دنیای جدید ادراکی کاملا شامل‌شونده (inclusive) است.

وی افزود: شاید در گذشته وقتی صحبت از متن می‌شد، بیشتر رمان، داستان ‌کوتاه، نمایشنامه و... مدنظرمان بود اما امروزه منظور از متن، تنها متن مکتوب نیست بلکه هرگونه روایت را متن می‌دانیم و به این ترتیب هرجایی که چیدمانی از نشانه‌هایی باشد که معنایی را به ذهن القا می‌کنند، ما با یک متن سر و کار داریم، خواه این متن مکتوب با‌شد، خواه نباشد. از این منظر پرداختن کسی که کارش نقد ادبی است، به کتابی که اصلا درباره ادبیات نیست، کار کاملا درستی است.

وی با اشاره به این‌که از دیدگاه‌های «فوکو» و «هایدن وایت» برای تحلیل این متن استفاده کرده است گفت: فرض بنیادین من در نقد کتاب «هاروارد مک‌دونالد» آن بود که با یک روایت با همه عناصر آن، از جمله شخصيت، زمان، كشمكش، تم، زاويه ديد و... سر و کار داریم که اين اصطلاحات به تمامي براي بررسي متن این کتاب نیز کاربرد دارند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: سنت سفرنامه‌نويسي در كشور ما شايد به اندازه کشورهای دیگر قوي نباشد و سفرنامه‌نویسی که فراتر از ثبت وقایع باشد، در کشور ما چندان رایج نبوده است. اين كتاب هم به علت آن‌كه درباره آمريكا است و موضوعی به‌شمار می‌آید كه جنبه‌هاي سياسي دارد چه بسا توجه بسيار زيادي را از منظرهای دیگر به خود جلب ‌كند اما آن‌چه در خواندن اين كتاب برای من جالب بود این است كه در آن با يك گفتمان سر و كار داريم.

نویسنده کتاب «نقد ادبی و مطالعات فرهنگی» افزود: گفتمان بر اساس ديدگاه فوكو مجموعه‌اي ساختارمند از گزاره‌هایی است كه ادراكي از واقعيت ايجاد مي‌كنند؛ يعني هر يك از ما جهان پيرامون خود را به طور مرتب تفسير مي‌كنيم که این تفسير بدون اراده ما صورت مي‌گيرد. به این ترتیب هيچ كس از دايره گفتمان خارج نيست.

وی گفت: هر ذهنیتی تعبیرهای زبانی خاص خود را هم به وجود می‌آورد. بنابراین اگر یک فرد به علت «فارس بودن» به یک نوع گفتمان قوم‌گرایانه فارسی تعلق پیدا کند، امکان دارد لطیفه‌هایی بگوید که قومیت‌های دیگر را تحقیر کند که این تعبیرهای زبانی متعلق به گفتمانی است که او به آن باور دارد.

پاینده ادامه داد: به اعتقاد فوكو هر گفتماني شناختي از جهان پيرامون به دست مي‌دهد که منظور او از این شناخت، هم علم است و هم دانستگی. به اعتقاد او تعلق به یک گفتمان یعنی اشاعه نوعی وابستگی به قدرت. بررسي من از اين كتاب نشان مي‌دهد كه اين كتاب هم نمی‌تواند از چارچوب گفتماني خود خارج ‌شود و به گونه‌اي روابط قدرت را درون خود بازسازي مي‌كند؛ البته گفتمان‌ها پویا هستند و فراخور تغییر در اوضاع فرهنگی، اجتماعی یا سیاسی تغییر می‌کنند. به نظر می‌رسد گفتمان بازتوليد شده در اين كتاب درباره آمريكا برآمده از حال و هوای رخدادهاي تاريخي سه دهه اخیر در جامعه ما است.

این نویسنده گفت: در گذشته تنها شعر و داستان و قصه را روايت مي‌دانستند اما امروزه اين مفهوم گسترده‌تر شده و هرگونه نوشتار ادبي يا غير ادبي را دربرمي‌گيرد. بنابراين حتي گزارشي كه در روزنامه‌ها نوشته مي‌شود نيز نوعي روايت است. کتاب‌های مدارس ما روایت است. کتاب شیمی دبیرستان تنها شیمی نیست بلکه یک روایت ضمنی از اهمیت شیمی در هستی و زندگی انسان به همراه دارد. به اعتقاد «هایدن وایت» هر کتاب تاریخ را نیز می‌توان یک روایت دانست. یعنی تاریخ محض وجود ندارد و تاریخ را نمی‌شود عینا روایت کرد زیرا وقتی صحبت از روایت عینی می‌کنیم از ملاحظات گفتمانی خارج شده‌ایم و در دام نوعی پوزیتیویسم می‌افتیم.

پاینده اظهار کرد: این تصور که جهان مجموعه‌ای از داده‌های خام است که توسط ذهنیت‌ها دایما در حال تفسیر است دیدگاه پست‌مدرنی است که بنا بر آن تاریخ نیز توسط تاریخ‌نویسان مختلف در حال روایت شدن است بنابراین هر تاریخ‌نویسی در واقع یک رمان‌نويس است زيرا شخصيت، زمان، تاريخ، اتفاق‌هاي خاص خود و یک روایت دارد. البته ممکن است یک رمان‌نویس همان وقایع را از زاویه دیدی دیگر با اندکی دخل و تصرف به گونه‌ای دیگر روایت کند.

وی ادامه داد: از این منظر این کتاب را نمی‌توان چیزی جز یک روایت گفتمانی دانست و اگرچه نويسنده در مقدمه مي‌گويد كه قصد دارد تنها هر آن‌چه را كه ديده، عینا، روايت كند و حتی معتقد است آل احمد و دیگران نیز در گزارش آن‌چه دیده‌اند ملاحظات ایدئولوژیک داشته‌اند. این مقدمه به مخاطب القا می‌کند که این کتاب می‌خواهد فراتر از این امر باشد اما چون ما گريزي از روايت نداريم و طرز تفکر ما روایی است و جهان را روايي مي‌فهميم اين كتاب نيز در بيان كردن آن‌چه راوي از جامعه آمريكا ديده است نتوانسته از بحث روايت خارج شود.

پاینده اظهار کرد: نويسنده اين كتاب قصد داشته روايتي عيني داشته باشد اما در ادامه متوجه شد دليلي براي اين كار وجود ندارد. وي به آمريكا ديدگاهي دارد كه بايد گفته شود از طرف ديگر شيفتگان آمريكا نيز مي‌توانند سفرنامه خاص خودشان را بنويسند. اين كتاب براساس يك احساس بسيار قوي ضد آمريكايي نوشته شده است كه من نيز به آن اعتقاد دارم زیرا تا به امروز نيز تمامي سياست‌هاي خصمانه آمريكا در قبال ايران اين احساس را قوي‌تر کرده است و به همین دلیل به کسی که احساسات ضد آمریکایی دارد نمی‌توان ایراد گرفت.

ادامه این نشست متعاقبا در «ایبنا» منتشر می‌شود.