تخت فولاد؛ دانش‌سرايي خفته در دل تاريخ

به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، تخت فولاد، ‌يكي از گورستان‌هاي بلندمرتبه جهان اسلام و تشيع است كه مزار بزرگان بسياري از علم و هنر دنياي اسلام را دربر گرفته است. اين گورستان كه در جنوب شرقي اصفهان واقع است، گنجينه‌اي از مقبره بزرگان محسوب مي‌شود كه آن را در كنار قبرستان بقيع در مدينه، قبرستان ابوطالب در مكه و گورستان وادي‌السلام در نجف، از مهم‌ترين و متبرك‌ترين مراقد جهان اسلام دانسته‌اند.

در كتاب‌هاي تاريخي از تخت فولاد با نام‌هاي «لسان‌الارض» و «باباركن‌الدين» نيز ياد شده است. اين سرزمين در طول تاريخ يكي از مقدس‌ترين مزارهاي جهان اسلام در ادوار گوناگون تاريخي بوده و از جهات معنوي، مورد توجه عالمان و مردم بوده و هست. تخت فولاد همچنين عبادتگاه بسياري از علما و عرفا در طول تاريخ بوده است.

سابقه تاريخي تخت فولاد مانند نام آن، با افسانه همراه است اما آن‌چه بر پايه شواهد مستند تاريخي نقل شده، آن است كه قدمت اين محل، دست‌كم به دوران آل‌بويه مي‌رسد اما در برخي روايات مانند كتاب «ذكر اخبار اصفهان» اثر «حافظ ابونعيم» به زمين لسان‌الارض (يكي از بخش‌هاي تخت فولاد) اشاره شده و آمده است كه قدمت و اهميت آن با خلقت انسان و زمين و آسمان شروع مي‌شود.

يكي ديگر از مواردي كه به پيشينه تاريخي و قديمي اين محل اشاره دارد، وجود قبر يوشع نبي(ع) از پيامبران در تكيه لسان‌الارض است. هرچند وجود قبر يوشع بن نوح، وصي حضرت موسي(ع) در فلسطين، احتمال وجود قبر اين پيامبر را در لسان‌الارض (تخت فولاد) تضعيف مي‌كند اما اين احتمال وجود دارد كه اين مقبره به يكي از بزرگان و صالحان متعلق باشد.

مشاهير خفته در تكاياي تخت فولاد
خاك مقدس تخت فولاد، آرامگاه بسياري از مشاهير، هنرمندان، علما و عرفاي برجسته در طول تاريخ شكل‌گيري آن بوده است. از جمله تكاياي مشهور تخت فولاد مي‌توان به تكيه‌هاي ميرفندرسكي، خوانساري، ميرزا محمدباقر چهارسوقي، ميرزا رفيعا، خاتون‌آبادي، سيد العراقين، فاضل سراب، ‌واله، تويسركاني، جهانگيرخان، ميرزا ابوالمعالي كلباسي و بروجردي اشاره كرد كه نخبگان علمي مدفون در هر يك از آن‌ها، از بزرگان عصر خويش بوده‌اند.

از ميان حدود ۴۷ تكيه تخت فولاد، ۱۳ تكيه مربوط به دوره صفوي تا قاجارند و ۳۴ تكيه نيز از زمان قاجار به بعد ساخته شده‌اند. از جمله عرفا، فلاسفه، فقهاي شيعه و هنرمندان اين تكايا مي‌توان به باباركن‌الدين، ميرفندرسكي، آقاحسين خوانساري، ميرمحمد اسماعيل خاتون‌آبادي (صاحب تفسير كبير)، آقا جمال‌الدين خوانساري، مولانا محمدبن عبدالفتاح تنكابني مشهور به فاضل سراب، بهاءالدين محمد اصفهاني معروف به فاضل هندي، حكيم آقامحمد بيدآبادي، آقاميرزا محمدباقر چهارسوقي (صاحب روضات الجنات)، مريم بيگم و بانو نصرت‌السادات امين (بانوي مجتهده جهان اسلام) اشاره كرد.

وجود بيش از هزار تن از مشاهير مدفون در اين مجموعه، يكي ديگر از دلايل اهميت اين گورستان است.

مجموعه فرهنگي تخت فولاد
در مساجد، آب‌انبارها، كاروانسرا، كتيبه‌ها و سنگ‌نوشته‌هاي موجود در تخت فولاد، گنجينه‌اي ارزشمند از آثار مختلف هنري از قبيل نقاشي، خوشنويسي، حجاري و معماري با عناصر تزييني وابسته وجود دارد كه برگي زرين از كتاب تاريخ فرهنگ و هنر اين سرزمين به شمار مي‌رود.

در سال‌هاي گذشته، مراكز فرهنگي و موزه‌هاي متعددي در مجموعه فرهنگي ـ مذهبي تخت فولاد ساخته شده‌اند كه از اين ميان مي‌توان به كتابخانه و مجموعه باغ طوبي، موزه سنگ نبشته‌ها، موزه روزنامه‌نگاران و موزه عكس بزرگان علم و مذهب و هنر اصفهان اشاره كرد. همچنين قرار است موزه معاد (براي نخستين بار در ايران) در اين مجموعه ايجاد شود.

كتابخانه تخصصي تخت فولاد
كتابخانه تخصصي تخت فولاد با منابعي در تاريخ، تذكره، رجال و مجمع فهرست نسخ خطي، ادبيات و... در سال 1373 تاسيس شد. هدف اصلي اين كتابخانه گردآوري ميراث مكتوب بزرگان مدفون در سرزمين تخت فولاد است. تاكنون آثاري در اين باره به دست آمده كه مي‌توان به جمع‌آوري دست‌كم 150 نسخه خطي از ميراث علماي مدفون در تخت فولاد اشاره كرد.

اين كتابخانه با بيش از 3000 عنوان كتاب در زمينه رجال و مشاهير ايران اسلامي و به‌ويژه بزرگان اصفهان، در خدمت مراجعه‌كنندگان قرار دارد. برخي از كتاب‌هاي اين كتابخانه در حوزه رجال و تاريخ اصفهان، منحصر به فردند.

تخت فولاد در كتاب‌ها
تاکنون بيش از بیست جلد کتاب درباره تخت فولاد به چاپ رسیده و آثار فراوانی نيز درباره شخصیت‌های مدفون در تخت فولاد منتشر شده‌اند. از اين ميان مي‌توان به كتاب «سيري در تاريخ تخت فولاد» اثر مصلح‌الدين مهدوي (نخستين كتاب)، «تخت فولاد اصفهان» نوشته سيداحمد عقيلي و كتاب سه جلدي «تخت فولاد، يادمان تاريخي اصفهان» تهيه شده در پژوهشکده زبان و گويش اشاره كرد.

علاوه بر اين، «دانشنامه تخت فولاد اصفهان» به همت مجموعه فرهنگی مذهبی تخت فولاد اصفهان زير نظر اصغر منتظرالقائم در حال تهيه است كه نخستين جلد آن (مدخل آ ـ ج) در سال گذشته منتشر شد. این دانشنامه با مقدمه‌ای درباره دانشنامه‌نویسی و تاریخ اصفهان آغاز مي‌شود. جمع‌آوری و ثبت منظم و ماندگارسازی علمی شخصیت‌ها و آثار تخت فولاد، از جمله اهداف نگارش اين دانشنامه بيان شده است.

تخت فولاد تنها مزارستانی است که درباره آن دانشنامه نگاشته می‌شود و «دانشنامه تخت فولاد» نخستین دانشنامه درباره مزارستان های ایران است.

در بخش‌هاي بعدي اين گزارش كه در «ايبنا» منتشر خواهند شد،‌ تكيه‌هاي مختلف تخت فولاد و مشاهير بزرگ مدفون در آن‌ها، همراه آثار و خدمات آنان به دنياي اسلام معرفي مي‌شوند.