خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)؛ فائزه فرهودی، مدیرعامل مؤسسه فرهنگی هنری مدیریت دانش فارابی و دکترای تخصصی علم اطلاعات و دانش شناسی: «در جهان، 135 میلیون نابینا وجود دارد که 90درصد آنها در کشورهای در حال توسعه هستند. ایران، رتبه شانزدهم دنیا را در آمار نابینایان و کم بینایان دارد و تعداد کم بینایان، 6برابر نابینایان است. 115هزار نابینا در ایران وجود دارد و 600 تا 700 هزار نفر هم دچار کم بینایی و یا اختلال بینایی هستند. نابینایان، تحصیل‌کرده ترین افراد در میان معلولان به شمار می‌روند. لذا پرداختن به مسائل و مشکلات نابینایان و کم بینایان ضروری است.
بین دو گروه نابینا و افراد عادی، از لحاظ متغیرهایی مانند خودآگاهی، خودمدیریتی، آگاهی اجتماعی و خودآگاهیِ شناختی، تفاوت معناداری وجود دارد و هوش هیجانی نابینایان بیشتر از افراد عادی است. لذا برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای نابینایان از هر جهت ضروری، بایسته و شایسته است (عطادخت و همکاران، 1394). هرگونه فقدان یا کاهش فرصت برای مشارکت در زندگی اجتماعی در سطحی برابر با دیگران، آسیب‌دیدگی نامیده می‌شود (کریمی، 1390). نابینایی، تاثیرات همه‌جانبه ای بر کارکرد فرد دارد. بدون بینایی، ادراک و تفکر فرد از خود و دیگران بسیار متفاوت است. این ادراک متفاوت، ممکن است باعث ایجاد مشکلات عاطفی و اجتماعی شود (نقل در نریمانی و همکاران، 1391). کسانی که هوش هیجانی خود را به کار می‌گیرند و با محیط اطراف خود سازگاری بیشتری نشان می دهند، اعتماد به نفس بالایی دارند و از توانایی خود آگاهند (عطادخت، 1394). رابطه مستقیم بین هوش هیجانی و زندگی خوب و سالم نشان می‌دهد که توجه به هیجان‌ها، آگاه‌بودن و آگاه‌ماندن از آنها و استفاده از آنها در راهنمایی کردن رفتار اهمیت بسیار زیادی دارد (برادبری و گریوز، 2005). لذا هوش هیجانی تا حد زیادی تعیین کننده شخصیت و موفقیت فرد است و تاثیر زیادی بر تمام جنبه های زندگی انسان دارد. نابینایان به عنوان قشری آسیب پذیر در جامعه نیازمند توجه بیشتر و ویژه هستند و سازگاری اجتماعی آنها در روند بهتر زندگی و پیشبرد اهدافشان و جلوگیری از آسیب های روحی موثر باشد.
کتابخانه‌ها و بهبود سبک زندگی نابینایان:
با دیدن و شنیدن نام کتابخانه، قفسه هایی مملو از کتاب در ذهن مان نقش می بندد و کتابخانه را به صورت انبوهی از کتاب های مختلف در یک فضای بسته تصور می کنیم. در حالی که نقش و کارکرد کتابخانه‌ها به ویژه کتابخانه‌های عمومی بسیار فراتر از امانت و تحویل کتاب است. کتابخانه‌های عمومی موظف به ارائه خدمات کتابخانه ای به همه شهروندان در هر قشری، با هر سطح سوادی، و با هر سن و سالی هستند.
از جمله مهمترین وظايف كتابخانه‌هاي عمومي؛ تشويق مردم به مشاركت فعال در فعاليت‌هاي فرهنگي واقتصادي، فراهم آوردن امكانات رشد وگسترش آموزش در جامعه، كمك به مردم در استفاده مطلوب از اوقات فراغت وتشويق به مطالعه و تشويق مردم به استفاده از اطلاعات وپي بردن به ارزش آن است. بنابراین کتابخانه‌های عمومی نه فقط در جهت تامین نیازهای اطلاعاتی و تهیه منابع اطلاعاتی مختلف تلاش می کنند بلکه در راستای بهینه سازی اوقات فراغت شهروندان نیز برنامه ریزی می کند. در واقع نشاط فرهنگی، امید اجتماعی و ارتقای سلامت اجتماعی، محور برنامه‌های کتابخانه های عمومی است. به عبارت دیگر،کتابخانه‌ها علاوه بر تامین نیازهای اطلاعاتی آنان، باید در راستای بهبود شرایط روحی و افزایش نشاط و شادابی آنان نیز گام‌های اساسی بردارند.
با توجه به آنچه بیان شد و اهمیت رفتار و نیاز اطلاعاتی نابینایان به عنوان بخش عظیم و توانمندی از جامعه که به علت محدودیت‌های جسمی، نیاز اطلاعاتی بیشتر و با امکانات متفاوت و خاصی که دارند و اینکه دسترسی به اطلاعات حق مسلم هر فرد و لازمه بقا در هزاره سوم است، بنابراین نیاز سنجی از کاربران نابینا و کم‌بینا و خدمات رسانی به آنان از جمله وظایف کتابخانه‌های عمومی محسوب می شود.
كتابخانه ها و مراكز اطلاع‌رساني نابينايان با اهدافي چون رفع نيازهاي اطلاعاتي نابينايان و نيمه‌بینایان ،گسترش فرهنگ و ارتقاء علم و دانش و ايجاد امكانات و شرايط مناسب براي پركردن اوقات فراغت آنان بوجود مي آيند. اما با وجود حجم وسيع اطلاعات قسمت اندكي ازآن در اختيار نابينايان وكم بينايان قرار گرفته و موجب شكاف اطلاعاتي ميان روشندلان و افراد سالم مي‌شود. بدين ترتيب اين گروه بهترين تفريح خود يعني مطالعه را به دليل عدم دسترسي به منابع اطلاعاتي از دست مي دهند (شیرزاد، 1395) اولین مرحله در خدمات اطلاع رسانی به نابینایان، باور شناخت و درک آنها به صورت بنیادین و همچنین شناخت پارامترهای اجتماعی و داشتن شاخص‌های مناسب برای جوابگویی به نیازهای اطلاعاتی آنان است. عامل بعدی شاخص آموزش است و عامل سوم کاربرد فن آوری در خدمت رسانی به نابینایان است که از اصول پذیرفته شده جهانی در کتابخانه ها است و نقطه عطفی در استقلال بخشیدن جهت بازیابی اطلاعات و دسترسی آسان و سریع محسوب می شود.
ارزیابی کتابخانه ها در انجام وظایف و مسئولیت ها در قبال نابینایان:
کتابخانه های عمومی حداقل به صورت سالیانه می بایست ارزیابی از فعالیت های خود داشته باشند خصوصا در فعالیت‌هایی که مربوط به خدمات رسانی به کاربران معلول از جمله نابینایان است.
پژوهش‌‌‌‌‌‌‌‌های بسیاری انجام شده و به بررسی وضعیت کتابخانه‌های مختلف از جمله کتابخانه های عمومی شهرهای مختلف و نیز کتابخانه ملی پرداخته شده است. فرقانی و همکاران (1390)، در پژوهش خود به این مطلب اشاره کردند که رضایت نابینایان از خدمات کتابخانه‌های نابینایان در آذربایجان شرقی در سطح متوسطی ( 65 درصد) قرار دارد و بیشترین رضایت از رفتار کتابداران ( 62 درصد) و کمترین رضایت از دسترسی به کتابخانه ( 68 درصد) است. توسعه مجموعه کتابخانه از نظر مجموعه، تجهیزات و جذب نیروی انسانی متخصص در کتابداری، دو راهکار عمده در رفع محدودیت‌های کتابخانه در خدمات‌رسانی به نابینایان پیشنهاد شده است. نتایج پژوهش صدیقی و همکاران (1396)، حاکی از آن است که کتابخانه‌های مورد بررسی کمتر از ۵۰ درصد خدمات و منابع مورد انتظار نابینایان را ارائه داده اند. لذا علیرغم اینکه کتابخانه‌های دیجیتال نابینایان و کم بینایان، گام‌های اولیه را در جهت ارائه خدمات و منابع به کاربران برداشته اند؛ اما تا رسیدن به حد کمال فاصله بسیار دارند. برآیند نتایج این پژوهش‌ها حاکی از این است که ارائه این خدمات به اندازه کافی و مناسب نبوده است و اهتمام و جدیت بیشتری را می طلبد.
کتابخانه‌های عمومی در دو جبهه اصلی برای نابینایان بایستی تلاش کنند: 1- تامین منابع در فرمت و قالب‌های قابل استفاده و نیز تامین دسترسی آنها به منابع از نظر ساختمان و تجهیزات. 2- تلاش در جهت ایجاد نشاط اجتماعی، فضای مناسب از نظر روحی و تامین نیازهای عاطفی و روانشناختی نابینایان. با توجه به این که نابینایان و کم بینایان قشر وسیعی از جامعه را تشکیل می دهند، ضروری به نظر می رسد که امکانات لازم جهت بهبود و تسهیل شرایط زندگی آنها فراهم شود. از آنجا که کتابخانه‌ها-به ویژه کتابخانه های عمومی-، بهترین بستر جهت گذران اوقات فراغت، یادگیری و آموزش، تلطیف و بهبود فرآیندهای شناختی برای افراد معلول به حساب می آید؛ لذا انتظارات از این مراکز بیشتر است.
پیشنهادات جهت بهبود فرآیند خدمات رسانی کتابخانه‌ها به نابینایان بدین شرح است: بهتر است نهاد کتابخانه های عمومی کشور و کتابخانه ملی در این راستا تفاهم نامه ای به امضا برسانند که فعالیت‌های یکپارچه، هماهنگ و منسجمی برای معلولین به ویژه نابینایان در سطح کشور راه اندازی شود. تشکیل "شبکه ملی اطلاع رسانی نابینایان"، در راستای خدمات رسانی منسجم، می‌تواند تاثیرگذاری قابل توجهی داشته باشد. "اشتراک منابع اطلاعاتی و همکاری بین کتابخانه‌ای" مخصوص نابینایان در کتابخانه‌های سراسر کشور و ارسال منابع مورد نیاز از کتابخانه های سراسر کشور، راه اندازی فرآیند "آگاهی رسانی جاری" و "اشاعه اطلاعات گزیده" در کتابخانه ها جهت کاربران نابینا. ،همکاری و انعقاد تفاهم نامه بین نهاد کتابخانه های عمومی و مراکز فرهنگی جهت خدمات رسانی به نابینایان، آموزش فناوری های نوین اطلاعاتی به کاربران نابینا در کتابخانه ها، استخدام و به کارگیری کتابداران متخصص در بخش نابینایان کتابخانه که روحیه تعامل با نابینایان را داشته باشند. آموزش کارمندان کتابخانه جهت استفاده از خط بریل و منابع به خط بریل. آموزش کارمندان جهت تعامل و برخورد مناسب با کاربران نابینا. راه اندازی "شبکه ملی نابینایان" شامل اسامی، ویژگی های جمعیت شناختی و ویژگی های شخصیتی و فردی نابینایان و کم بینایان، به نحوی که اطلاعات جامع و کاملی از تمام نابینایان و کم بینایان سراسر کشور به دست دهد، ارائه "پرسشنامه شخصیت شناسی" مناسب به کاربران نابینا و درخواست تکمیل آن جهت شناخت بیشتر و بهتر آنان در راستای خدمات رسانی مناسب تر و شایسته تر، ارزیابی های مستمر از فعالیت های کتابخانه در بخش نابینایان و رفع نواقص و ضعف‌ها و بهبود نقاط قوت.»
منابع و ماخذ:
-شیرزاد، مجید (1395). "نقش کتابخانه ها در تامین نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینا". قابل دسترس در وبسایت نهاد کتابخانه های عمومی کشور
-صمصامیان، حسن (1393). "بررسی میزان استفاده نابینایان ایران از فناوری اطلاعات و ارتباطات جهت تامین نیازهای اطلاعاتی". فناوری اطلاعات و ارتباطات 4 (4).
-عطادخت، اکبر (1394). "نقش باورهای فراشناختی و هوش هیجانی نابینایان، در پیش‌بینی سازگاری اجتماعی ومقایسه آن با افراد عادی". فصلنامه افراد استثنایی 5 (17).
بین دو گروه نابینا و افراد عادی، از لحاظ متغیرهایی مانند خودآگاهی، خودمدیریتی، آگاهی اجتماعی و خودآگاهیِ شناختی، تفاوت معناداری وجود دارد و هوش هیجانی نابینایان بیشتر از افراد عادی است. لذا برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای نابینایان از هر جهت ضروری، بایسته و شایسته است (عطادخت و همکاران، 1394). هرگونه فقدان یا کاهش فرصت برای مشارکت در زندگی اجتماعی در سطحی برابر با دیگران، آسیب‌دیدگی نامیده می‌شود (کریمی، 1390). نابینایی، تاثیرات همه‌جانبه ای بر کارکرد فرد دارد. بدون بینایی، ادراک و تفکر فرد از خود و دیگران بسیار متفاوت است. این ادراک متفاوت، ممکن است باعث ایجاد مشکلات عاطفی و اجتماعی شود (نقل در نریمانی و همکاران، 1391). کسانی که هوش هیجانی خود را به کار می‌گیرند و با محیط اطراف خود سازگاری بیشتری نشان می دهند، اعتماد به نفس بالایی دارند و از توانایی خود آگاهند (عطادخت، 1394). رابطه مستقیم بین هوش هیجانی و زندگی خوب و سالم نشان می‌دهد که توجه به هیجان‌ها، آگاه‌بودن و آگاه‌ماندن از آنها و استفاده از آنها در راهنمایی کردن رفتار اهمیت بسیار زیادی دارد (برادبری و گریوز، 2005). لذا هوش هیجانی تا حد زیادی تعیین کننده شخصیت و موفقیت فرد است و تاثیر زیادی بر تمام جنبه های زندگی انسان دارد. نابینایان به عنوان قشری آسیب پذیر در جامعه نیازمند توجه بیشتر و ویژه هستند و سازگاری اجتماعی آنها در روند بهتر زندگی و پیشبرد اهدافشان و جلوگیری از آسیب های روحی موثر باشد.
کتابخانه‌ها و بهبود سبک زندگی نابینایان:
با دیدن و شنیدن نام کتابخانه، قفسه هایی مملو از کتاب در ذهن مان نقش می بندد و کتابخانه را به صورت انبوهی از کتاب های مختلف در یک فضای بسته تصور می کنیم. در حالی که نقش و کارکرد کتابخانه‌ها به ویژه کتابخانه‌های عمومی بسیار فراتر از امانت و تحویل کتاب است. کتابخانه‌های عمومی موظف به ارائه خدمات کتابخانه ای به همه شهروندان در هر قشری، با هر سطح سوادی، و با هر سن و سالی هستند.
از جمله مهمترین وظايف كتابخانه‌هاي عمومي؛ تشويق مردم به مشاركت فعال در فعاليت‌هاي فرهنگي واقتصادي، فراهم آوردن امكانات رشد وگسترش آموزش در جامعه، كمك به مردم در استفاده مطلوب از اوقات فراغت وتشويق به مطالعه و تشويق مردم به استفاده از اطلاعات وپي بردن به ارزش آن است. بنابراین کتابخانه‌های عمومی نه فقط در جهت تامین نیازهای اطلاعاتی و تهیه منابع اطلاعاتی مختلف تلاش می کنند بلکه در راستای بهینه سازی اوقات فراغت شهروندان نیز برنامه ریزی می کند. در واقع نشاط فرهنگی، امید اجتماعی و ارتقای سلامت اجتماعی، محور برنامه‌های کتابخانه های عمومی است. به عبارت دیگر،کتابخانه‌ها علاوه بر تامین نیازهای اطلاعاتی آنان، باید در راستای بهبود شرایط روحی و افزایش نشاط و شادابی آنان نیز گام‌های اساسی بردارند.
با توجه به آنچه بیان شد و اهمیت رفتار و نیاز اطلاعاتی نابینایان به عنوان بخش عظیم و توانمندی از جامعه که به علت محدودیت‌های جسمی، نیاز اطلاعاتی بیشتر و با امکانات متفاوت و خاصی که دارند و اینکه دسترسی به اطلاعات حق مسلم هر فرد و لازمه بقا در هزاره سوم است، بنابراین نیاز سنجی از کاربران نابینا و کم‌بینا و خدمات رسانی به آنان از جمله وظایف کتابخانه‌های عمومی محسوب می شود.
كتابخانه ها و مراكز اطلاع‌رساني نابينايان با اهدافي چون رفع نيازهاي اطلاعاتي نابينايان و نيمه‌بینایان ،گسترش فرهنگ و ارتقاء علم و دانش و ايجاد امكانات و شرايط مناسب براي پركردن اوقات فراغت آنان بوجود مي آيند. اما با وجود حجم وسيع اطلاعات قسمت اندكي ازآن در اختيار نابينايان وكم بينايان قرار گرفته و موجب شكاف اطلاعاتي ميان روشندلان و افراد سالم مي‌شود. بدين ترتيب اين گروه بهترين تفريح خود يعني مطالعه را به دليل عدم دسترسي به منابع اطلاعاتي از دست مي دهند (شیرزاد، 1395) اولین مرحله در خدمات اطلاع رسانی به نابینایان، باور شناخت و درک آنها به صورت بنیادین و همچنین شناخت پارامترهای اجتماعی و داشتن شاخص‌های مناسب برای جوابگویی به نیازهای اطلاعاتی آنان است. عامل بعدی شاخص آموزش است و عامل سوم کاربرد فن آوری در خدمت رسانی به نابینایان است که از اصول پذیرفته شده جهانی در کتابخانه ها است و نقطه عطفی در استقلال بخشیدن جهت بازیابی اطلاعات و دسترسی آسان و سریع محسوب می شود.
ارزیابی کتابخانه ها در انجام وظایف و مسئولیت ها در قبال نابینایان:
کتابخانه های عمومی حداقل به صورت سالیانه می بایست ارزیابی از فعالیت های خود داشته باشند خصوصا در فعالیت‌هایی که مربوط به خدمات رسانی به کاربران معلول از جمله نابینایان است.
پژوهش‌‌‌‌‌‌‌‌های بسیاری انجام شده و به بررسی وضعیت کتابخانه‌های مختلف از جمله کتابخانه های عمومی شهرهای مختلف و نیز کتابخانه ملی پرداخته شده است. فرقانی و همکاران (1390)، در پژوهش خود به این مطلب اشاره کردند که رضایت نابینایان از خدمات کتابخانه‌های نابینایان در آذربایجان شرقی در سطح متوسطی ( 65 درصد) قرار دارد و بیشترین رضایت از رفتار کتابداران ( 62 درصد) و کمترین رضایت از دسترسی به کتابخانه ( 68 درصد) است. توسعه مجموعه کتابخانه از نظر مجموعه، تجهیزات و جذب نیروی انسانی متخصص در کتابداری، دو راهکار عمده در رفع محدودیت‌های کتابخانه در خدمات‌رسانی به نابینایان پیشنهاد شده است. نتایج پژوهش صدیقی و همکاران (1396)، حاکی از آن است که کتابخانه‌های مورد بررسی کمتر از ۵۰ درصد خدمات و منابع مورد انتظار نابینایان را ارائه داده اند. لذا علیرغم اینکه کتابخانه‌های دیجیتال نابینایان و کم بینایان، گام‌های اولیه را در جهت ارائه خدمات و منابع به کاربران برداشته اند؛ اما تا رسیدن به حد کمال فاصله بسیار دارند. برآیند نتایج این پژوهش‌ها حاکی از این است که ارائه این خدمات به اندازه کافی و مناسب نبوده است و اهتمام و جدیت بیشتری را می طلبد.
کتابخانه‌های عمومی در دو جبهه اصلی برای نابینایان بایستی تلاش کنند: 1- تامین منابع در فرمت و قالب‌های قابل استفاده و نیز تامین دسترسی آنها به منابع از نظر ساختمان و تجهیزات. 2- تلاش در جهت ایجاد نشاط اجتماعی، فضای مناسب از نظر روحی و تامین نیازهای عاطفی و روانشناختی نابینایان. با توجه به این که نابینایان و کم بینایان قشر وسیعی از جامعه را تشکیل می دهند، ضروری به نظر می رسد که امکانات لازم جهت بهبود و تسهیل شرایط زندگی آنها فراهم شود. از آنجا که کتابخانه‌ها-به ویژه کتابخانه های عمومی-، بهترین بستر جهت گذران اوقات فراغت، یادگیری و آموزش، تلطیف و بهبود فرآیندهای شناختی برای افراد معلول به حساب می آید؛ لذا انتظارات از این مراکز بیشتر است.
پیشنهادات جهت بهبود فرآیند خدمات رسانی کتابخانه‌ها به نابینایان بدین شرح است: بهتر است نهاد کتابخانه های عمومی کشور و کتابخانه ملی در این راستا تفاهم نامه ای به امضا برسانند که فعالیت‌های یکپارچه، هماهنگ و منسجمی برای معلولین به ویژه نابینایان در سطح کشور راه اندازی شود. تشکیل "شبکه ملی اطلاع رسانی نابینایان"، در راستای خدمات رسانی منسجم، می‌تواند تاثیرگذاری قابل توجهی داشته باشد. "اشتراک منابع اطلاعاتی و همکاری بین کتابخانه‌ای" مخصوص نابینایان در کتابخانه‌های سراسر کشور و ارسال منابع مورد نیاز از کتابخانه های سراسر کشور، راه اندازی فرآیند "آگاهی رسانی جاری" و "اشاعه اطلاعات گزیده" در کتابخانه ها جهت کاربران نابینا. ،همکاری و انعقاد تفاهم نامه بین نهاد کتابخانه های عمومی و مراکز فرهنگی جهت خدمات رسانی به نابینایان، آموزش فناوری های نوین اطلاعاتی به کاربران نابینا در کتابخانه ها، استخدام و به کارگیری کتابداران متخصص در بخش نابینایان کتابخانه که روحیه تعامل با نابینایان را داشته باشند. آموزش کارمندان کتابخانه جهت استفاده از خط بریل و منابع به خط بریل. آموزش کارمندان جهت تعامل و برخورد مناسب با کاربران نابینا. راه اندازی "شبکه ملی نابینایان" شامل اسامی، ویژگی های جمعیت شناختی و ویژگی های شخصیتی و فردی نابینایان و کم بینایان، به نحوی که اطلاعات جامع و کاملی از تمام نابینایان و کم بینایان سراسر کشور به دست دهد، ارائه "پرسشنامه شخصیت شناسی" مناسب به کاربران نابینا و درخواست تکمیل آن جهت شناخت بیشتر و بهتر آنان در راستای خدمات رسانی مناسب تر و شایسته تر، ارزیابی های مستمر از فعالیت های کتابخانه در بخش نابینایان و رفع نواقص و ضعف‌ها و بهبود نقاط قوت.»
منابع و ماخذ:
-شیرزاد، مجید (1395). "نقش کتابخانه ها در تامین نیازهای اطلاعاتی کاربران نابینا و کم بینا". قابل دسترس در وبسایت نهاد کتابخانه های عمومی کشور
-صمصامیان، حسن (1393). "بررسی میزان استفاده نابینایان ایران از فناوری اطلاعات و ارتباطات جهت تامین نیازهای اطلاعاتی". فناوری اطلاعات و ارتباطات 4 (4).
-عطادخت، اکبر (1394). "نقش باورهای فراشناختی و هوش هیجانی نابینایان، در پیش‌بینی سازگاری اجتماعی ومقایسه آن با افراد عادی". فصلنامه افراد استثنایی 5 (17).
نظر شما