خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- محسن حاجی زین‌العابدینی: یکی از خوش‌نامی‌های ارزشمند دنیا، معروف شدن به کتابخوانی و محشورشدن با کتاب است. کشور روسیه این شانس را داشته که در کنار همه تصویرهای خوب و بدی که از آن کشور در اذهان نقش بسته، به کشور کتاب‌محوری معروف شود. چنین معروفیتی از روی شانس و اقبال نبوده و ریشه در فرهنگی قدیمی و جدی در کتابخوانی دارد. چراکه مردم روسیه از دیرباز بر اساس غرور خاص مردم روس و عزت نفسی که داشته‌اند، تلاش کرده‌اند که همسنگ نام امپراتوری جهانی تزاری و روسی، مردمی باشند که سری در میان سرهای مردم جهان داشته باشند. فرهنگ، دور تسلسلی ایجاد می‌کند که باعث می‌شود مردم ناخودآگاه فرهنگی بشوند و هرچقدر مردم بیشتر با فرهنگ خو بگیرند، به گسترش و توسعه فرهنگ کمک می‌کنند و این سلسله همین‌طور می‌چرخد و به‌سوی سطوح بالاتر رشد می‌کند. در کشور روسیه، نه فقط کتابخوانی که به‌طور کلی هنر از مجسمه‌سازی، نقاشی، موسیقی، باله، ادبیات و غیره گرفته تا هر چیزی که نمادی از فرهنگ با خود داشته باشد، امری جدی و حیاتی در زندگی مردم به شمار می‌آید.
تا صحبت از کتاب و مطالعه به میان می‌آید، بلافاصله به ذهن خیلی از مردم سرانه مطالعه می‌آید که باید توجه کنیم سرانه مطالعه برای کمّی‌کردن امری کیفی و مهم مانند مطالعه خوب است؛ اما نمی‌تواند تعیین‌کننده رفتارهای فرهنگی جامعه باشد. کتاب و مطالعه وقتی ارزشمندی خود را نشان می‌دهد که در رفتار مردم، مدیریت شهر و کشور و کیفیت زندگی نمود پیدا کند. این مسئله همان چیزی است که در روسیه به‌وضوح دیده می‌شود.
روسیه کشوری است که شاید بسیاری از ایرانی‌ها تصویری خاکستری از آن در ذهن داشته باشند و آن را کشوری کمونیستی با ویژگی‌های غیر مدرن به شمار بیاورند. درحالی‌که برعکس این تصویر، کشوری است توسعه‌یافته که به‌سرعت در حال اصلاح دائمی جامعه و جبران عقب‌ماندگی‌های هفتاد سال پشت پرده‌های آهنین است. اتفاقاً یکی از شتاب‌دهنده‌های مهم در این توسعه، کتاب و مطالعه است. مطالعه از دیرباز در روسیه رونق داشته که شاید یکی از دلایل رشد زیاد ادبیات روسیه همین مشتریان پروپاقرص آن بوده که در دوران دهقانی، شبهای طولانی و سرد روسیه را با کتابخوانی طی می‌کرده‌اند. هرچقدر که مردم کتاب‌خوان‌تر باشند توجه به فرهنگ و هنر و امور روشنفکرانه بیشتر می‌شود. لاجرم، مدیران و رهبرانی هم که در این بافت کتاب‌محور رشد می‌کنند بیشتر از دیگران به تصمیمات آرام و مبتنی بر اندیشه درست اهمیت می‌دهند و چنین فضای فکری یعنی توسعه و پایداری علمی و فرهنگی.
اقلیم روسیه اغلب سرد و نمناک و دارای شبهای طولانی است و این یعنی اینکه نمی‌شود خیلی روی فضای بدون سقف و آفتاب تابان برای گذران اوقات فراغت حساب باز کرد. همین مسئله اقلیم یکی از عوامل مهم در توسعه هنر و کتاب است که فرصت لازم را به اهلش می‌دهد تا بنشینند و سر صبر به تولید آثاری که حوصله و وقت می‌طلبد بپردازند. وقتی مشتری برای کتاب، هنر، ادبیات، موسیقی و سایر هنرها زیاد باشد، لاجرم باید فضاهای مناسب برای تولید و لذت بردن از آنها هم فراهم شود. به همین خاطر چیزی که در روسیه به‌وفور دیده می‌شود، کتابخانه، موزه، گالری، مرکز علمی، پژوهشگاه و دانشگاه است.
کتابخانه‌های روسیه متنوع، زیاد، زیبا و باشکوه هستند. در جای‌جای شهرها می‌شود کتابخانه‌ها را دید. کتابخانه‌های تخصصی مانند کتابخانه جنگ و علوم نظامی، کودکان، علوم طبیعی، کتابخانه دولتی نابینایان، ادبیات، پژوهش‌های پزشکی، تاریخ و انواع دیگر کتابخانه‌های تخصصی در این کشور دیده می‌شود. کتابخانه‌های عمومی نیز زیر نظر شهرداری هستند و در سطح شهر مورد مراجعه عموم مردم قرار می‌گیرند. ناگفته نماند که اگرچه کتابخانه‌های تخصصی زیادی وجود دارد اما کتابخانه‌های عمومی هم دست کمی ازنظر منابع و فضا از کتابخانه‌های تخصصی ندارند و اغلب هم مجموعه‌های کتاب غنی در همه موضوعات دارند و هم امکان ارائه خدمات علمی، مشاوره، آموزش، کارگاه‌های شهروندی را فراهم می‌کنند که در کنار خدمات اطلاعاتی از راه دور و تأمین مقاله باعث علاقه‌مندی افراد به این مکان‌ها می‌شود. کتابخانه ملی روسیه در شهر سن‌پترزبورگ است و نه در پایتخت این کشور یعنی مسکو، اما نکته جالب این است که کتابخانه دولتی روسیه که قبلاً به کتابخانه لنین معروف بوده و در مسکو مستقر است، بزرگ‌ترین کتابخانه روسیه و دومین کتابخانه بزرگ جهان بعد از کتابخانه کنگره آمریکا است. در کتابخانه‌های بزرگ روسیه مثل ملی یا لنین برآورد می‌شود که هرکدام واجد بیش از 40 میلیون انواع مدرک و منابع اطلاعاتی باشند.
ساختمان کتابخانه‌ها خود از جاذبه‌های شهری روسیه به شمار می‌آید. وقتی در خیابان‌های مسکو قدم می‌زنید احساس می‌کنید که در یک مرکز هنری یا به عبارتی موزه‌شهر هستید. بناهای باشکوه، زیبا و رنگی در این شهر بسیار است و بالطبع کتابخانه‌ها هم که در زمره جاهای مهم کشور به‌حساب می‌آیند، ساختمان‌های بلندمرتبه، باشکوه و زیبایی دارند. درون کتابخانه‌ها انواع هنرهای معماری و طراحی به کار گرفته‌شده است. اول اینکه سقف‌ها تا دلتان بخواهد بلند است و همین یک جبروت سلطنتی به کتابخانه می‌دهد. از طرف دیگر از انواع هنرهای تزئینی مانند گچ‌بری، مجسمه، رنگ‌آمیزی شاد و متنوع، نورافشان‌های زیبا و نورانی، پله‌های مرمرین، درها بلند و منبت شده، نرده‌های متنوع و هنرمندانه استفاده شده است. همه اینها نشانگر اهمیت و جایگاه کتابخانه است و هر کسی که در این محیط قرار می‌گیرد در لابه‌لای کتاب‌خوانی‌اش این پیام پنهانی را دریافت می‌دارد که در این فضای بلندمرتبه و باشکوه، تو هم می‌توانی قوه فکر و خیالت را آزاد بگذاری و بلندمرتبه فکر کنی و آرزوهای خیلی بزرگ و باشکوه در ذهنت بپرورانی.
برای کتابخانه‌های اختصاصی هم توجه به طراحی مطابق میل مخاطب ازنظر دور نبوده است. تعداد زیادی کتابخانه کودکان وجود دارد که کل کتابخانه مخصوص کودکان و فعالیت‌های جانبی آنها است و در کتابخانه‌های بزرگ هم اغلب یک بخش کودک و نوجوان وجود دارد. در این کتابخانه‌ها، همه‌چیز مطابق باسلیقه کودکان و نوجوانان طراحی‌شده و مبلمان، صندلی، چهارپایه، میز مطالعه و کار و بقیه تجهیزات کتابخانه‌ای، همه در ابعاد کوچک و با رنگ‌های شاد و زیبا فراهم شده است. انواع عروسک‌ها و اسباب‌بازی در کنار کتاب‌ها به چشم می‌خورد. سالن‌ها و بخشه‌ای مخصوص قصه‌گویی و قصه‌خوانی با تزئینات و طراحی جذاب به چشم می‌خورد.
در کنار کتابخانه‌ها، شاهد انواع متنوع آرشیوهای ملی، دولتی و خصوصی هستیم؛ یعنی فقط یک آرشیو ملی یا چند آرشیو در کنار آن نیست و برای مطالعات و موضوعات مختلف آرشیو وجود دارد. علاوه بر این موزه‌ها همچنین وضعیتی دارند و از هنرهای زیبا گرفته تا مردم‌شناسی، لباس، کتاب و ... موزه دارند. حالا خودتان وضعیت گالری‌های مختلف و متنوع که به نمایش مسائل روز می‌پردازند را حدس بزنید.
به‌طور کلی مستندسازی در روسیه بسیار به چشم می‌آید. چراکه علاوه بر این نمونه‌هایی که از حفظ، نگهداری و اشاعه میراث فرهنگی مثال زده شد، در بازدیدهای مختلف و کنگره‌ای که شرکت کرده بودم عکاس در همه حضور داشت و بدون سر و صدا عکس می‌گرفت. بعداً متوجه شدم که تمامی این عکس‌ها را در گوگل درایو یا فیلیکر آپلود کرده‌اند و هر سی به‌راحتی می‌تواند عکس‌های خودش را بردارد یا مروری بر برگزاری رویداد داشته باشد. در اغلب مذاکرات نیز در کنار میزی که مهمانان در حال گفتگو بودند یک نفر در صندلی پشت سر هم نشسته و در حال یادداشت‌برداری بود که بعداً به‌صورت گزارش‌های مفصل منتشر می‌شد.
وضعیت کتابخوانی در روسیه بعد از فروپاشی شوروی، بر اساس گزارش‌های منتشرشده، کاهش چشمگیری داشته است. بااین‌حال همچنان روسیه یکی از کشورهایی است که مطالعه و کتاب در آن رونق و جایگاه بالایی دارد. این را از دیدن کتاب در دست مردم و مطالعه در مکانه‌ای عمومی نمی‌گویم و بر اساس شواهد دیگری چنین ادعایی را مطرح می‌کنم. دروغ چرا، آن‌طور که ممکن است ما تصور کنیم کتاب در دست مردم ندیدم و چند باری در مترو افرادی را دیدم که کتاب می‌خواندند که البته وقتی دست‌فروش و گدا در مترو نباشد امکانش هست و در میز ثبت‌نام کنگره خانم جوانی بود که هر وقت مراجعه‌کننده نداشت یک کتاب باز می‌کرد و شروع می‌کرد به خواندن. چند باری هم در تراموا و مترو افرادی را دیدم که با کتاب‌خوان‌های الکترونیکی که ابزار مخصوص مطالعه است و جدای از موبایل و تبلت است، در حال مطالعه بودند اما اینکه همه کتاب چاپی در دست و در حال مطالعه باشند را ندیدم. هرچند که الآن نمی‌شود به‌راحتی قضاوت کرد چراکه اغلب موبایل در دست دارند و کسی چه می‌داند و شاید کسی در موبایلش در حال مطالعه باشد. ادعای کتاب‌خوان بودن مردم جدای از گزارش‌ها و آمار و ارقام، به رونق کتابخانه‌ها و کتاب‌فروشی‌ها و برخی شواهد دیگر بر می‌گردد. بزرگ‌ترین کتابفروشی اروپا به اسم "بیبلیو-گلوبوس" در نزدیکی میدان سرخ مسکو است و الحق هم که کتابفروشی درندشتی است. علاوه بر کتاب‌های منتشره معمولی، مجموعه گسترده‌ای کتاب‌های دست‌دوم، کودکان، دیجیتال و البته تمبر و سکه و لوازم‌التحریر و غیره را در ساختمان چند طبقه خود به خریداران از سراسر جهان عرضه می‌کند. دیگر اینکه برای تکمیل فرم عضویت در کتابخانه دولتی روسیه (لنین) مدتی را در قسمت عضویت بودم و می‌دیدم که دختر و پسرهای جوان بعد از گرفتن کارت عضویت کتابخانه چه ذوقی می‌کنند و با آن عکس می‌گیرند و احتمالاً استوری هم می‌گذارند.
عضویت در کتابخانه‌ها مثل خیلی از کارهای دیگر بسیار ساده و به‌دوراز تشریفات و هزینه‌ها و ایرادهای بنی اسرائیلی است. در کتابخانه دولتی روسیه (لنین) به خانم مسنی که پشت میز بود، اغلب شغل‌های ساده را به افراد مسن می‌سپارند، گفتم که برای بازدید آمده‌ام. یک کارت که روی آن نوشته بود "برای بازدید" و برخی گیت‌های مجاز کتابخانه را باز می‌کرد به همراه یک نقشه تحویلم داد. گفت اگر مایل به عضویت هستید امکان‌پذیر است و همان‌جا فرمی را پر کردم و در اتاقی که مجهز به دوربین بود، پاسپورتم را چک کرده و عکسم را گرفته و در کمتر از ده دقیقه کارت عضویت برایم صادر کردند.
خلاصه اینکه، جامعه کتاب‌خوان و کتاب دوست، مدیران و حاکمانی اهل مطالعه و واجد سلامت فکر و نفس می‌پرورد و هرگاه که این آدم‌های کتاب‌خوان و برآمده از بافت فرهنگی جامعه به رده‌های مدیریتی و تصمیم‌گیری می‌رسند، متناسب و درشان آن جامعه تصمیم گرفته و خدمات کشور را ارائه می‌کنند. فرهنگ کتابخوانی و هنردوستی روسیه باعث شده که مردم و رهبران در کنار هم کشوری توسعه‌یافته بسازند و توجه به مسائل اندیشه ورزانه، هنر، کتاب، پژوهش، علم و به‌طور کلی فرهنگ در صدر اولویت‌ها باشد. چراکه همه صنایع، اختراعات، ثروت‌ها، اقتصاد و ابرقدرتی جز در سایه فکرهای بلندی که از لابه‌لای کلمات کتاب‌ها بیرون می‌آید، مقدور نخواهد شد.
شنبه ۳ مهر ۱۴۰۰ - ۱۳:۱۷
عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی در قالب یادداشتی، به شرح مشاهدات خود از کتابخانه‌های روسیه پرداخته و موضوعاتی مانند کتاب، کتابخانه و مطالعه مردم در روسیه را مد نظر قرار داده است.
نظر شما