تأملی در وضعیت نشر دانشگاهی ایران

خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- مهندس مسعود پایدار، مدیر گروه آموزش و مشاور گروه بین‌الملل انجمن ناشران دانشگاهی: آمار ناشران شرکت‌کننده در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران گویای آن است که شمار ناشران دانشگاهی از 631 در 1390 به 464 مؤسسه در 1395 کاهش یافته است. سرانه عناوین کتاب‌ در حوزه نشر دانشگاهی در دسترس نبود، اما این سرانه برای کل نشر ایران به‌ازای هر 10 هزار نفر از حدود 5/7 عنوان در سال 1384 به 3/9 عنوان در سال 1393 رسیده است.

این در‌حالی‌ است که شمارگان کتاب به‌ازای هر 10 هزارنفر از 3/3 نسخه در سال 1384 به 1/9 نسخه در سال 1393 کاهش یافته است؛ یعنی به‌رغم افزایش عناوین، شمارگان کاهش یافته است.

سهم کلی صنعت نشر از تولید ناخالص ملی، طی سال‌های 1380 تا 1393 از 24صدم درصد به 12 صدم درصد کاهش یافته و نشان‌دهنده آن است که بازار مالی کشور به سمت نشر نمی‌آید. این بازار به‌سمت نشر دانشگاهی نیز نمی‌آید؛ زیرا ترکیب هرم سنی جمعیتی امروزه خود را در کاهش آمار ورودی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور نشان می‌دهد، به‌گونه‌ای که بعضی از مراکز و واحدهای دانشگاهی آزاد، پیام‌نور و غیرانتفاعی به‌سمت تعطیلی یا تعدیل رفته و می‌روند.

نبود راهبرد مدرن تأسیس و گسترش بنگاه‌های انتشاراتی، به‌ویژه ناآشنایی با آمیزه‌های بازار، از علل اصلی کم‌رشدیافتگی نشر دانشگاهی است. تکثیر غیرمجاز فیزیکی کتاب، به‌اشتراک‌گذاری رایگان فایل‌های پی‌دی‌اف آثار ناشران دانشگاهی بدون کسب مجوز از ایشان در برخی کانال‌ها و سایت‌ها، نادیده‌گرفتن حقوق پدیدآورندگان و ناشران، کمبود آموزش و نبود پژوهش در نشر دانشگاهی، عوامل بی‌ثبات‌کننده محیط کسب‌وکار اعم از سازمان تأمین اجتماعی، سازمان امور مالیاتی، شهرداری و غیره، مشکلات حقوقی و قانونی کتاب و نشر در برخی رشته‌های دانشگاهی، و محدودشدن نشر به درون مرزهای کشور از معضلات‌اصلی است. در همین حال، خواندن کتاب به‌جای جزوات درسی استادان، حمایت لازم را در بسیاری از دانشگاه‌ها ندارد.

اقدامات قضایی ناشران به‌صورت فردی یا جمع‌های کاری کوچک در مبارزه علیه تکثیر غیرقانونی از آهنگ رشد تکثیر غیرقانونی کتاب عقب‌تر مانده است. توقف یا کاهش رشد این پدیده شوم به همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و نیروی انتظامی نیازمند است.

اخیراً ستادی برای صیانت از حقوق مالکیت ادبی آثار مولفان و مترجمان در اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تشکیل یافته و ناشران دانشگاهی با سابقه نیز از اعضای صنفی این ستاد هستند.

تشکل سازمان‌یافته نشر دانشگاهی ایران در قالب انجمن فرهنگی ناشران کتاب دانشگاهی طی دو سال گذشته به‌ویژه در دو زمینه تأثیرگذار بر حوزه نشر دانشگاهی به برنامه‌ریزی و مدیریت اجرایی نظام‌مند پرداخته است: یکی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و دیگری اقدام برای تسهیل تعاملات بین‌المللی نشر دانشگاهی ایران. از آن‌جاکه این دو زمینه ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند، موارد و اقدامات با اهمیت آن‌ها به‌قرار زیر است:

در سند چشم‌انداز توسعه بیست‌سالۀ کشور مقرر شده است که ایران افق 1404، به مقام اول تولید علم در خاورمیانه دست یابد. اما چگونه امکان‌پذیر است؟

ناگفته پیداست که بستر این کار باید فراهم شود. تولید علمی و پژوهش عمدتاً در مراکز علمی و دانشگاهی رخ می‌دهد. این تولیدات به آزادی اندیشه و حمایت دستگاه‌های سیاست‌گذار نیازمند است. از دیگر سو این تولیدات باید منتشر شوند تا بستر مساعدتری برای فعالیت‌های علمی بعدی فراهم آید. دست‌یابی به موقعیت علمی یادشده به تکثیر روزافزون تولیدات علمی وابسته است.

نشر دانشگاهی ایران با نهادهای علمی و وزارتخانه‌های آموزشی، علوم‌و‌فناوری، بهداشت و آموزش پزشکی، اتصال محکم و نظام‌مندی ندارد. همچنین نشر دانشگاهی ایران به درون مرزهای کشور محدود شده است. تلاش برای ارتباط‌ نظامند و متقابل نشر دانشگاهی ایران با نهادهای آموزشی دانشگاهی هم به بین‌المللی ‌شدن آثار استادان و تولیدات علمی ایرانیان مدد می‌رساند و هم تسهیل‌بخش ورود علم به کشور است. در شرایطی که منابع و متون درسی دانشگاهی مورد اعتنای شورای ‌عالی برنامه‌ریزی درسی دانشگاه‌های ایران بر آثار بین‌المللی تأکید دارد، بیش از نود درصد کتاب‌های دانشگاهی مستقیماً به ترجمه وابسته شده است.

یکی از زنگ‌خطرهای ملموس کاهش و رکود فروش نشر دانشگاهی در بیست‌وهشتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به‌صدا درآمد. با تلاش ذی‌نفعان فروش کتاب خارجی، یارانه‌های مراکز آموزش عالیبه خرید کتاب خارجی سمت‌دهی شد. به استناد آیین‌نامۀ منقضی‌شدۀ پرداخت مابه‌التفاوت نرخ ارز و تغییر شکل جدیدتر آن به یارانه، و با در نظر گرفتن ردیف بودجه مستقل در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به خرید کتاب خارجی که با مشارکت سازمان‌یافتۀ دانشگاه‌ها به‌ویژه سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی صورت گرفت این کاهش فروش به نشر داخلی تحمیل شد.

ناشران دانشگاهی با تنظیم طومار نوشت و جلب نظر شورای تشکل‌های نشر، به برنامه‌ریزی شورای سیاستگذاری نمایشگاه بیست‌وهشتم و مدیریت نمایشگاه اعتراض کردند.

پس از نمایشگاه بیست‌وهشتم، انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی که مدیریت بخش دانشگاهی نمایشگاه تهران را بر عهده داشته و دارد به تشکیل گروه بین‌الملل دست یازید. راهبرد ایجاد و گسترش تعاملات بین‌المللی نشر دانشگاهی ایران از اصول مغفول اساسنامه انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی مورد توجه قرار گرفت و تلاش این انجمن به‌عنوان نماینده بخش مهمی از نشر دانشگاهی برای حضور در مجامع بین‌المللی ازجمله در نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت در دستور کار قرار گرفت. گزارشی مکتوب و کلیپ‌هایی برای آشنایی ناشران خارجی با نشر ایران و نشر دانشگاهی ایران، با چاپ و نشر بروشور اهداف نشر دانشگاهی، نشانی و حوزه فعالیت ناشران دانشگاهی در دو دوره نمایشگاه فرانکفورت (2015 و 2016) ارائه شد.

اقداماتی مثبت برای ارتباط ناشران دانشگاهی با ناشران بین‌المللی انجام گرفت. اکنون انجمن فرهنگی ناشران کتاب دانشگاهی (به‌اختصار IRAAP) نامی آشنا میان بزرگ‌ترین ناشران بین‌المللی دانشگاهی است. از دیگر نتایج شکل‌گیری بخش بین‌المللی انجمن دانشگاهی یکپارچه‌کردن تلاش ذی‌نفعان داخلی صنعت نشر برای جلوگیری از سمت‌دهی یارانه‌ها به بخش خارجی بود که این اصلاح در نمایشگاه بیست‌ونهم به عمل آمد.

در این نمایشگاه پیشنهاد شد که اختیار صرف یارانه‌ها به‌طور کلی در اختیار مصرف‌کننده باشد. هرچند خواسته اصلی نشر ایران بر توقف مصرف یارانه در بخش خارجی، متمرکز شده بود. ناشران بین‌المللی نظیر مک‌گراهیل، وایلی، پیرسون و دیگر غول‌ناشران بین‌المللی نیازی به یارانه دولت ایران ندارند.

تخصیص یارانه به کتاب خارجی (فروشندگان کتاب خارجی) یعنی تخصیص یارانه به توسعه زبان خارجی. این امر، محدودسازی زبان مادری و تضعیف فرهنگ بومی است و سرانجام آن، نابودی تنوع فرهنگی و زیستی است. همان‌گونه که بیش از یک دهه پیش جمع بزرگی از ناشران ایرانی داوطلبانه به یارانۀ مستقیم نشر «نه» گفتند، زمان آن فرا رسیده که برای یارانه به کتاب خارجی نیز «نه» گفته شود.

یارانۀ مستقیم هم برای ناشر و تولیدکننده ایران و هم واردکننده کتاب خارجی، شرایط بازار رقابتی را برهم می‌زند و فسادی عظیم در پی دارد. حمایت‌های مستقیم یارانه‌ای در کوتاه‌مدت، مُسَکِن هستند در درازمدت تشدیدکننده بیماری‌. سرانجام این حمایت‌ها امروز در برابر چشمان است.

اینک کشور ما به‌دنبال یک واقعه مهم، با افت‌وخیز‌هایی در حال تجربه برجام است. در دوره پسابرجام نباید سر بخش خصوصی نشر کلاه برود. نشر دانشگاهی در مشارکت برای مدیریت کمیته‌های واگذارشده از سوی معاونت محترم فرهنگی وزارت ارشاد به صنف و اداره بخش دانشگاهی طی دو سال گذشته سهم داشت، و در کاهش هزینه‌های سربار جامعه و نشر نقش خود را ایفا کرد. بهتر است در آینده هدف تشکل ناشران دانشگاهی به چگونگی همکاری ناشران دانشگاهی با ناشران بین‌المللی معطوف شود و با گذشت زمان در یافتن فنون آبرومندانه ثروت‌آفرینی ناشران دانشگاهی نقش شایسته‌ای ایفا کند.

باید خون تازه‌ای در رگ‌های صنعت نشر و فکر تازه‌ای در مغزهای ناشران دانشگاهی جاری شود. نگاهی به روندهای نشر در جهان و الزامات توسعه نشر ایران، موید آن است که شمار زیادی از بنگاه‌های خُرد از گردونه صنعت نشر خارج می‌شوند. در یک اقتصاد رقابتی، ادغام بنگاه‌های کوچک و رویش آن‌ها به سمت مشارکت در شرکت‌های متوسط و بزرگ در دستور کار فعالان نشر ایران قرار می‌گیرد. حضور بنیادین -و نه نمادین- نشر و ناشران ایرانی آینده‌نگر در داخل کشور و مجامع بین‌المللی تابعی از رشد و توسعه مؤسسات و شرکت‌های نشری خواهد بود که برنامه‌ریزی مدرن راهبردی دارند و تعاملات تجاری موفق و موثر از وجوه ممیزۀ آن‌ها تلقی می‌شود.