خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، تصور این‌که در وزارت امور خارجه آرشیوی وجود دارد که اسناد بی‌شماری درباره وقایع سیاسی بین‌المللی ایران در خود جای داده است که می‌تواند در دل پژوهش‌های بسیاری قرار بگیرد، پژوهش‌هایی که با تکیه بر اسناد از پشتوانه سندی بالا برخوردار است که می‌تواند ناگفته‌هایی از تاریخ ایران را در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی روشن کند. آرشیو وزارت‌ امور خارجه افزون بر اسناد، عکس و فیلم هم دارد، عکس‌هایی که از دیپلمات‌های قدیمی وزارت امور خارجه است که هر کدام ایفاگر نقشی در رابطه با وقایع ایران بودند. در کنار آرشیو، اداره نشر وزارت خارجه نیز کتاب‌های بسیاری درباره وقایع ایران و جهان به چاپ رسانده است که هر کدام نکات قابل توجهی به مخاطبان خود در رابطه با حقوق بین‌الملل، سیاست خارجه، روابط با همسایگان، جنگ ایران و عراق، جنگ‌های روی داده در خاورمیانه و جهان را منعکس کردند. برای اطلاع دقیق از جزئیات سیاست‌های مدیران اسناد و نشر وزارت‌خارجه با آنها به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

جناب محقق! رویکرد بخش اسناد وزارت امور خارجه به چه شکل است و اجازه دسترسی به اسناد در چه بازه زمانی مقدور است؟ تا چه اندازه دیجیتال‌سازی اسناد پیش رفته است؟
در آرشیو وزارت امور خارجه بین 50 تا 60 میلیون برگ سند وجود دارد، اگرچه اسناد از دوره صفویه شروع می‌شود، اما به صورت ناپیوسته است. هر چه قدر به دوران معاصر نزدیک می‌شویم حجم اسناد و پیوستگی آن افزایش می‌یابد. ضمن این‌که اسناد بر اساس دوره و موضوع در مخازن مختلف قرار می‌گیرند که شامل اسناد وزارت خارجه از زمانی که تاسیس شده، کارگزاری‌های آن و مکاتباتی که با سایر وزارتخانه‌ها در موضوعات مختلف انجام شده است، علاوه بر آن اسناد کنسولی، گذرنامه‌های سیاسی و تاریخی، قراردادها و معاهدات و نیز نقشه‌ها در این آرشیو نگهداری می‌شوند. سیاست انتشار اسناد در ایران مانند سایر آرشیوهای دنیا تابع گذشت بازه زمانی حداقل 30 سال از زمان تهیه سند است و اسناد طبقه‌بندی شده (هر طبقه‌ای که داشته باشد،) 40 سال. شیوه‌نامه مرکز همین سیاست را دنبال می‌کند اما در این میان یک ارزیابی هم پیش از انتشار اسناد وجود دارد؛ هر سندی که تمامیت ارضی کشور را مخدوش کند یا منافع ملی را به خطر بیندازد، به مسائل قومیتی دامن بزند و از مسائلی از این دست، باید قبل از انتشار(هر چه قدر هم از عمرش گذشته باشد) مورد ارزیابی قرار بگیرد. بنابراین طبق شیوه‌نامه‌ای که وجود دارد، اسناد در بازه سی سال و اسناد دارای طبقه‌بندی بعد از 40 سال قابل دسترسی خواهند بود. در حال حاضر سالانه بین 150 تا 250 پژوهشگر به آرشیو وزارت خارجه مراجعه و از اسناد استفاده می‌کنند. افرادی که متقاضی دریافت و مطالعه اسناد آرشیو وزارت خارجه هستند از سفارتخانه‌های مقیم تا سفارتخانه‌های ما در خارج از کشور، استادان دانشگاه، دانشجویان، پژوهشگران و افراد علاقه‌مند به اسناد هستند. 

بنابر سخن شما ورود به مرکز اسناد وزارت خارجه و دریافت سند بسیار راحت است حتی برای افراد عادی.
این سخن را می‌توانید مورد امتحان قرار دهید هر چند دسترسی به مکان مرکز از لحاظ موقعیت قدری دشوار است، اما حتی برای رهگذران عادی که به یک موضوع تاریخی علاقه‌مند هستند با نوشتن یک درخواست کتبی و گذراندن یک پروسه اداری دسترسی ایجاد می‌شود. چون ما تصور می‌کنیم اولا حق افراد است که به اسناد تاریخی کشور دسترسی داشته باشند و دیگر این‌که ضعفی سال‌ها در کشور وجود داشته که پژوهش‌ها به صورت کتابخانه‌ای انجام می‌شده است که متاسفانه بخشی از این پژوهش‌ها نیز کپی‌برداری بوده و اعتنای چندانی به اسناد وجود نداشته است اما پژوهشگران امروز مجبورند برای بالا بردن کیفیت تحقیق‌شان از اسناد استفاده کنند هر چند بهره‌گیری از اسناد و خواندن آن کار آسانی نیست. در برخی اسناد دست‌خط به شکلی است که گاهی باید زمان زیادی را صرف کرد تا بتوانید یک کلمه را بخوانید. با این‌که خواندن سند کاری بسیار دشواری است اما پژوهش‌های تاریخی که بر اساس اسناد دست اول تالیف شود، حتما مخاطب خودش را پیدا می‌کند و میان علاقه‌مندان تاریخ جا باز می‌کند، لذا افراد برای پژوهش یا دریافت اطلاعات بیشتر از سیاسی‌ترین مسائل تا تاریخ راه‌آهن، تاریخ پول، تاریخچه یک خیابان و تاریخچه ورود تجهیزات به شرکت‌ها، سراغ مرکز اسناد وزارت خارجه می‌آیند تا دریابند چه اسنادی درباره این موضوعات وجود دارد. ضمن این‌که آرشیو از عکس‌ها، فیلم‌ها و نقشه‌های خوبی نیز برخوردار است. بنابراین یکی از مجموعه‌های تقریبا کامل آرشیوی و یکی از بزرگ‌ترین مراکز آرشیوی به دلیل کمیت و تنوع اسناد در کشور است. 

روند دیجیتال‌سازی اسناد چگونه پیش رفته است؟
در این رابطه پروژه‌ای تقریبا 22 سال پیش تحت عنوان فهرست‌نویسی اسناد آغاز شد که اسناد دوره قاجار و بخشی از دوره پهلوی، برگ به برگ فهرست‌نویسی شده است و در سامانه سفیر که در اداره اسناد وجود دارد بارگذاری شده و امکان جست‌وجوی اسناد در آن مقدور است. در کنار فهرست‌نویسی، کار اسکن اسناد صورت گرفت که تقریبا 10 میلیون برگ سند اسکن شده است و البته اسکن شدن به معنای دیجیتال شدن نیست، زیرا زمانی می‌توانیم بگوییم اسناد دیجیتال شده‌اند که وارد سامانه سفیر شود و از این طریق امکان دسترسی به آن فراهم باشد. البته با شرایط و وضعیت امروز، اسکن و دیجیتال‌سازی اسناد سیاست درستی است که در آرشیو وزارت خارجه نیز دنبال می‌شود تا اسناد کاغذی به دلایل متعددی که وجود دارد از مخزن خارج نشود. بنابراین سیاست درست این است که اسناد اسکن شوند و در سامانه قرار بگیرند تا قابل جست‌وجو باشند و نیاز نباشد پژوهشگر برای چند سند، ساعت‌ها ده‌ها جلد پرونده را ورق بزند تا به اسناد موردنظرش دست پیدا کند. همان‌طور که اشاره کردم کارهایی در زمینه فهرست‌نویسی، اسکن و دیجیتال‌سازی اسناد در حال انجام است هر چند کار اسکن اسناد از پروژه فهرست‌نویسی اسناد جلوتر است. چون کار استخراج اطلاعات اسناد دشوار و زمان‌بر است، اما به هر حال در دو دهه اخیر کارهایی که ذکر شد در آرشیو وزارت خارجه صورت گرفته و حالا با یک آهنگی در حال پیش رفتن است.

جناب طاهری خوشبختانه شما که مسئولیت اداره نشر وزارت خارجه را بر عهده گرفتید، اهل پژوهش و تالیف هستید و در پژوهش‌هایتان با سند هم سر و کار داشتید. در حال حاضر چه سیاستی در نشر وزارت خارجه دنبال می‌شود و در دسترسی به اسناد تا چه اندازه دچار مشکل شدید یا کارتان راحت پیش رفته است؟
پیش از پذیرش مسئولیت حوزه امور پژوهشی و نشر، چندسال عهده‌دار معاونت اسناد و تاریخ دیپلماسی در مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه بوده‌ام. تالیف کتاب «کارگزاران عرصه دیپلماسی ایران از آغاز تا عصر حاضر» توسط اینجانب در زمان حضور در این بخش انجام شد. بنابراین نسبت به حوزه اسناد نیز بیگانه نیستم و تا حدی آگاهی دارم. همان‌طور که اشاره شد ما اسناد بی‌بدیلی در مرکز اسناد وزارت‌خارجه داریم. در ارتباط با تاریخ روابط خارجی ایران از عهد قاجاریه به بعد، وزارت امور خارجه غنی‌ترین گنجینه اسناد را در اختیار دارد. لذا هیچ منعی و مشکلی برای دسترسی به اسناد وجود ندارد. فقط همان‌طور که اشاره شد ازحدود 60 میلیون برگ سند، تنها 10 میلیون برگ اسکن شده و از این تعداد همه آنها فهرست‌نویسی نشده و در سامانه دیجیتال قرار نگرفته است. از طرفی آماده‌سازی این حجم از اسناد کاری زمان‌بر است و نمی‌توان به طور دقیق گفت که فهرست‌نویسی، اسکن و دیجیتال کردن آنها طی چه مدت انجام خواهد شد. 

محقق: نکته‌ای را که باید عرض کنم بخشی از اسناد را اسکن کردیم اما وقتی پژوهشگر اسنادی را می‌خواهد که هنوز اسناد آن مقطع اسکن نشده است، بنابر تقاضا اسناد اسکن می‌شود تا فرد متقاضی بتواند از آن استفاده کند. بنابراین پروژه‌ای که داریم نافی مراجعاتی نیست که افراد برای دریافت اسناد دوره پهلوی یا جمهوری اسلامی انجام می‌دهند، چون اسناد براساس درخواست افراد استخراج و اسکن می‌شود و در اختیار متقاضی قرار می‌گیرد.   
 
طاهری: کتاب «کارگزاران عرصه دیپلماسی ایران از قاجار تا امروز» نگاهی به تاریخ تاسیس وزارت امور خارجه و تحول و تطور آن طی دویست سال اخیر دارد. فصل پایانی این اثر نیز به سیر تحول ساختاری وزارت امور خارجه در آینه اسناد تاریخی اشاره کرده است؛ در این بخش تعدادی سند در خصوص نظام‌نامه‌ها و مقررات تشکیلاتی وزارت امور خارجه، متحدالمال (بخشنامه‌ها)، عهدنامه‌های منعقده میان ایران و سایر دول، احکام انتصاب، عزل، پذیرش، فراخوانی و موافقت با فراخوانی و نیز اسنادی از روابط ایران با سازمان بین‌المللی درج شده است. علاوه بر آن عکس‌ها و تصاویر برخی از وزرای امور خارجه و بعضی از روسای هیات‌های نمایندگی سیاسی ایران در خارج از کشور درج شده است. 

درباره جلد کتاب‌های نشر وزارت خارجه طراحی به شیوه سابق ادامه پیدا خواهد کرد؟ در رابطه با چه موضوعاتی قرار است در نشر وزارت خارجه کتاب چاپ شود؟ آیا جنگ در اوکراین و مناقشات آذربایجان و ارمنستان مورد توجه هست؟ در رابطه با دیپلماسی قطع‌نامه 598 جنگ تحمیلی چندان فعال نبوده است و در این بین برخی از افراد فعال وزارت خارجه که در این میان ایفای نقش کردند از جمله حسین شیخ‌الاسلام در قید حیات نیستند، بعضی از کشور خارج شدند و دسترسی به آنها مشکل است.
چندین سوال مطرح شد که اجازه دهید ابتدا درباره دیدگاهی که وزارت خارجه در رابطه با دفاع مقدس وجود دارد و آثاری که در این زمینه منتشر شده است، اشاره کنم. من با این گفته که وزارت خارجه در رابطه با چاپ آثار درباره دفاع مقدس چندان فعال نبوده است، موافق نیستم. زیرا انتشارات وزارت امور خارجه طی چند دهه عمر خود، آثار متعددی در ارتباط با جنگ تحمیلی به چاپ رسانده است. در میان انبوه این آثار، عناوین تعدادی از آنها اینک پیش روی من هست که نام برخی از آنها را ذکر می‌کنم، هر چند وظیفه اصلی اداره نشر وزارت خارجه تولید ادبیات مرتبط با سیاست خارجی، حقوق و اقتصاد بین‌الملل است اما در عین حال هیچ‌گاه نسبت به جنگ بی‌تفاوت نبوده است. برای استحضار شما باید عرض کنم که بخشی قابل ملاحظه از همکاران من در وزارت امور خارجه را افرادی تشکیل می‌دهند که از پیشکسوتان جنگ هستند. تعدادی از عزیزان همکار ما به خیل شهدا پیوسته‌اند. تعداد قابل توجهی جانباز جنگ تحمیلی اینک در کسوت دیپلمات و کادر وزارت امور خارجه ایفای مسئولیت می‌کنند. لذا ورای وظیفه سازمانی، از حیث ذاتی نیز علاقه وافری برای پرداختن به موضوعات مرتبط با ادبیات جنگ تحمیلی در وزارت امور خارجه وجود دارد. برای همین فکر می کنم اگر انتقادی به رویکرد وزارت خارجه در انتشار آثار مربوط به جنگ صورت می‌پذیرد، بیشتر به دلیل آن است که شناخت کافی نسبت به مجموعه اقدامات انجام شده توسط دستگاه دیپلماسی و آثار منتشر شده در این خصوص وجود ندارد. در بین آثار انتشار یافته، علاوه بر کتبی که به موضوع جنگ تحمیلی اشاره دارد، تعدادی نیز به مباحث نظری مرتبط به جنگ‌ها، ابعاد حقوقی و بین‌المللی جنگ و تجزیه تحلیل و علل وقوع جنگ‌ها پرداخته است. از جمله این آثار می‌توان به کتاب‌هایی با این عناوین اشاره کرد؛ «تحلیلی از جنگ عراق علیه جمهوری اسلامی ایران»، «جنگ و صلح از دیدگاه حقوق روابط بین‌الملل»، «وضعیت اسیران جنگی و تبادل آنها» «شورای امنیت و جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران»، «مفاهیم تعلیق مخاصمات به حالت نه جنگ نه صلح در حقوق بین‌الملل»، «کشورها و مرزها در منطقه ژئوپلیتک خلیج‌فارس»، «جنگ ایران و عراق و حقوق جنگ دریایی»، «دیدگاه‌های بین‌المللی درباره جنگ خلیج‌فارس»، «موضع شورای امنیت در قبال جنگ عراق و کویت»، «روانشناسی سیاسی جنگ خلیج‌فارس» و ... لذا این تصور که وزارت امور خارجه وارد پژوهش و تالیف درباره جنگ ایران و عراق نشده، نادرست است.

قطعا نشر وارت خارجه درباره جنگ آثاری منتشر کرده و نسبت به این موضوع مهم بی‌اعتنا نبوده است. اما موضوع مورد پرسش درباره قطع‌نامه 598 و جزئیاتی است که از منظر دیپلماسی چندان به آن پرداخته نشده است. به این شکل که، برخی از افرادی که در ارتباط با این مذاکرات بودند در مصاحبه‌هایی جزئیاتی از آن را بازگو کردند. بعضی از آنها اصلا در دسترس نیستند، برخی درگذشتند. آیا اطلاعات همراه با جزئیات آنها در کنار اسناد نیاز نبود؟ آیا وزارت خارجه درباره همین موضوع به جزئیات مذاکرات و حواشی آن با دیپلمات‌های حاضر در صحنه گفت‌وگو کرده است؟ 
ممکن است برخی همکاران وزارت امور خارجه که خود در مذاکرات مربوط به جنگ تحمیلی حضور داشته‌اند، پس از جدایی از این ساختار، گوشه‌هایی از تجارب خود را بازگو کنند، بی‌آنکه هماهنگی لازم با دستگاه دیپلماسی صورت گیرد. اما عموم کارمندان موظف به حفظ اسرار و رعایت مقررات مرتبط با اسناد محرمانه هستند. قطعا اسناد متعددی در خصوص جنگ تحمیلی و به ویژه مذاکرات منتهی به قطع‌نامه 598 وجود دارد. اما دسترسی به آنها پس از آن‌که برابر مقررات آزاد شوند، وجود خواهد داشت. 

                                                                         

جناب محقق، در حال حاضر قرار است چه سیاستی در مرکز اسناد وزارت خارجه دنبال کنید. با توجه به این‌که در خارج از کشور از جمله روسیه حضور داشتید چه تجربیات و ایده‌های آرشیوی از این کشور مشاهده کردید که قابل پیاده شدن در ایران است؟
تصور می‌کنم وقتی سیاست‌گذاری بخواهد انجام شود الزامات و ضرورت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای باید تعیین‌کننده باشد؛ یعنی وقتی ما بخواهیم سیاستگذاری کنیم آن‌ را در خلاء انجام نمی‌دهیم بلکه در ایران سیاست‌گذاری می‌کنیم. در اینجا باید به نکته‌ای اشاره کنم؛ اصلا شکل‌گیری وزارت‌خارجه یکی از پیامدهای جنگ‌های ایران و روس بود. پیش از آن دفتر مهام خارجه وجود داشت. وزارت خارجه به دلیل نیازی که پس از جنگ‌های ایران و روس احساس شد شکل گرفت. در واقع این نیاز احساس شد که دستگاهی باید شکل بگیرد که بتواند امور بین‌المللی کشور را به عهده بگیرد، لذا شرایط، خودش را به ما تحمیل کرد و وزارت خارجه تاسیس شد. بعد از جنگ‌های ایران و روس، ایران بین‌المللی شد. شکل‌گیری آرشیو وزارت خارجه هم به این شکل بود؛ وقتی امیرکبیر وارد مذاکرات مرزی با عثمانی شد، در این میان نیاز بود اسناد مکاتبات و مذاکرات در جایی نگهداری شود، لذا لازم شد که آرشیو منظمی درست کنند. بنابراین سیاست‌گذاری باید بر اساس ضرورت‌ها و اقعیت‌های سرزمینی و کشوری باشد. اگر از من بپرسید، هیچ اولویتی مهم‌تر از همسایگان نیست، منظورم از همسایگان کشورهای پیرامونی است. بنابراین اولویت شماره یکی که در ذهنم وجود دارد، مسائل همسایگان است و برای همین تحقیقات ما باید به این سمت برود. اولویت‌های ما را ضرورت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شکل می‌دهد. نکته دیگر این‌که شاید تولید ادبیات بخشی از کار وزارت خارجه باشد اما این وزارت‌خانه مسئول تولید علم و ادبیات سیاسی و بین المللی در کشور نیست. همان‌طور که اشاره کردم ضرورت‌ها گاهی ایجاب می‌کند که وزارت خارجه در موضوعی تولید ادبیات کنید، چون رقبای شما ادبیات مطلوب خود را تولید می‌کنند. در واقع مراکز علمی، دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها مسئولیت تولید ادبیات و علم در حوزه‌های مختلف را به عهده دارند. تصور شخصی من این است که وزارت‌ خارجه باید در موضوعاتی ورود کند که ضرورت دارد، چون این وزارتخانه می‌بیند که در فضای بین‌المللی و محیط پیرامونی چه ادبیاتی در حوزه تاریخی، فرهنگی و تمدنی تولید می‌شود و این ادبیات چه سمت و سو و هدفی را دنبال می‌کند و بعضا ضرورت دارد که وزارت‌ خارجه در حوزه تولید ادبیات ورود پیدا کند. بنابراین مساله ضرورت‌ها خیلی مهم است که بدانیم چه اتفاقی می‌افتد و بر اساس آن تصمیم بگیریم.

درباره دفاع مقدس هم نکته‌ای دارید؟
محقق: در کشور بنیادی به نام بنیاد حفظ و نشر آثار دفاع مقدس وجود دارد که متولی اصلی در رابطه با تولید ادبیات دفاع مقدس است. این بنیاد اسناد دفاع مقدس را از آرشیو وزارتخانه‌ها و سازمان‌ها جمع‌آوری می‌کند. نیمه نخست سال 1395 پروژه‌ای میان وزارت‌ خارجه و این بنیاد انجام شد که طبق آن اسناد دفاع مقدس از آرشیو وزارت امور خارجه استخراج شد و در اختیار این بنیاد قرار گرفت. قرار است همه اسناد دفاع مقدس به صورت یک آرشیو کامل و منسجم در بیاید تا کارهای متمرکز و مستندی انجام شود. 

در آن موقع مسئول بنیاد حفظ و نشر آثار دفاع مقدس چه کسی بود؟
محقق: دکتر زهرانی در وزارت خارجه و سردار مرتضی قربانی(اگر اشتباه نکنم) مسئول این پروژه بودند. وزارت‌خارجه یکی از نخستین وزارت‌خانه‌هایی بود که اسنادش را استخراج و ده‌ها هزار سند را اسکن کرد و در اختیار این بنیاد قرار داد که اکنون چندین سال این اسناد در اختیار بنیاد است و آنها در حال طراحی شیوه‌نامه‌ای هستند که اسناد را از تمام مراکز گردآوری و منتشر کنند. بنابراین خیلی اوقات به جای جزیره‌ای اندیشیدن، به‌خصوص وقتی موضوعی ملی است، باید ملی عمل کنیم. در اینجا بخشی و سازمانی فکر کردن جواب نمی‌دهد. از آنجا که دفاع مقدس موضوعی ملی است، وقتی قرار است درباره آن پژوهشی صورت بگیرد باید از همه ابعاد به آن نگاه کرد. لذا کار درست همین است که انجام و همه اسناد در جایی گردآوری شد تا متولی پیش بردن پژوهش‌ها باشند. در کنار چنین اقدامی، وقتی پژوهشگران به ما مراجعه می‌کنند و قصد دارند درباره دفاع مقدس کار پژوهشی انجام دهند؛ تصویر اسناد در اختیارشان قرار داده می شود. من تصور می‌کنم این هم در کنار کار متمرکزی که بنیاد انجام می‌دهد لازم است. آنچه ما به عنوان اسناد جنگ در مرکز اسناد وزارت خارجه داریم به ابعاد بین‌المللی جنگ، شورای امنیت و سازمان ملل، مذاکراتی که انجام شده است، به بحث آزادگان، جنگ شهرها، جنگ نفتکش‌ها، به کارگیری سلاح‌های شیمیایی توسط رژیم صدام، اعزام جانبازان به کشورهای غربی برای مداوا، خرید داروهای مورد نیاز و اسناد بسیار متنوع دیگر در زمینه‌های دیگر جنگ مرتبط است. در اسناد به این نکته برمی‌خوریم که جنگ عملا پیش از زمانی که تصور می‌کنیم، آغاز شده بود. طبق گزارش‌هایی که از ژاندارمری‌ به وزارت خارجه ارسال می‌شد، تجاوزات زیادی از سوی عراق به مناطق مرزی ما انجام می‌شد و قبل از شروع رسمی جنگ، عملا جنگ آغاز شده بود. به طوری‌که ما در همین زمان شهید دادیم و در آرشیو عکس وزارت‌خانه تصاویر تشییع پیکر شهدایی که در اثر تجاوزات عراق به ایران قبل از آغاز رسمی جنگ به شهادت رسیدند، موجود است. درباره جنگ بحث تاریخ شفاهی بسیار مهم است که به نظرم فوریت آن و ضبط تاریخ شفاهی جنگ بسیار اهمیت دارد تا مبادا چهره‌های موثر در جنگ بدون ثبت تاریخ شفاهی آن از دست بروند و افسوس تاخیر در ثبت خاطرات‌شان برای ما بماند. 

بله، اشاره شد به ثبت تاریخ شفاهی مذاکرات پذیرش قطع‌نامه 598 در کنار اسناد که بسیار مهم است.
محقق: به نظرم همه مراکز مسئول و درگیر در موضوع جنگ باید به این مهم با نگاه ویژه بنگرند و همان‌طور که اشاره کردید ثبت تاریخ شفاهی افرادی که در مذاکرات قطع‌نامه بودند، هم اهمیت خاصی دارد، هر چند اسناد این مذاکرات موجود است، اما آنچه در گفت و گو درباره جزئیات و حواشی این مذاکرات مطرح و سوالاتی که از ابعاد مختلف پرسیده می‌شود، اطلاعات جامع‌تری را فراهم خواهد کرد.