کتاب‌نقشه‌ها بستری را برای شناخت دوره‌های مختلف تاریخی فراهم می‌کند بررسی دقیق تهران در دوره ناصری و مظفری

خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- نقشه‌نگاری یا کارتوگرافی (به فرانسوی: Cartographie) علم و هنر ترسیم نقشه‌های زمین است. در معنای عام به تمامی عملیات نقشه‌برداری (عملیات صحرائی و دفتری و…) نقشه‌نگاری نیز گفته می‌شود. واژه کارتوگرافی از دو کلمه Carte graphie تشکیل شده ‌است که Carte یا Cartogram به معنی نقشه (آماری جغرافیایی) و graphie به معنی ترسیم کردن است؛ بنابراین کارتوگرافی دانش تهیه نقشه است و از آنجا که نمی‌توان قسمتی از سطح کره زمین را به اندازه واقعی خود بر روی صفحه‌ای تصویر کرد، باید عوارض و پدیده‌های مختلف زمین را به نسبت معینی کوچک کرد و این عمل بر اساس مبانی و اصول کارتوگرافی به نحوی انجام می‌گیرد که کاربران با توجه به نسبت کوچک شده و مشخصات فنی آن بتوانند به مقدار اصلی کمیت پی‌‌ببرند. رضا شیرازیان، کارشناس عمران و کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و محوطه‌های تاریخی نقش برجسته‌ای در پژوهش پیرامون نقشه‌های قدیمی تهران و ایران و احیای توجه به آن‌ها داشته است. کتاب‌های «تهران‌نگاری؛ بانک نقشه‌ها و عناوین مکانی تهران قدیم»، «اطلس تهران قدیم»، «راهنمای نقشه‌های تاریخی تهران»، «اطلس ایران قدیم» و... حاصل پژوهش‌های این پژوهشگر است. با وی در این باره به گفت‌و‌گویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

شما با چه هدفی به تألیف این کتاب‌ها پرداختید و اساساً چطور وارد حوزه پژوهش تاریخ نقشه‌نگاری یا کارتوگرافی شده‌اید؟
در زمستان 1382، همزمان با زلزله بم به دلیل در دسترس نبودن اطلاعات پایه متوجه شدم که چه خسارات عظیمی به کشور بابت نبود این اطلاعات وارد شده و می‌شود. از آن سال تلاش کردم که این اطلاعات را طبقه‌بندی کنم و پروژه‌های متعددی در این زمینه انجام دادم. از سال 1390 به این فکر افتادم که این اطلاعات تا زمانی که در دسترس عموم قرار نگیرد، نمی‌تواند تأثیرگذار باشد. زیرا سهم عمده‌ای از اطلاعات به صورت پراکنده در اختیار اشخاص و مجموعه‌ها قرار دارد و زمانی که این اطلاعات را منتشر کنیم، در بازخورد این انتشار است که بسیاری از افراد و مجموعه‌ها سندهای خود را ارائه می‌کنند و هم‌افزایی صورت می‌پذیرد و اسناد جدیدی برای انتشار به دست می‌آید. به همین دلیل از سال 90 به انتشار اسناد پایه به صورت کتاب متمایل شدم و با انتشار کتابی به نام «راهنمای نقشه‌های تاریخی تهران» کار را آغاز کردم. در مسیر این مطالعات دو دوره برنده جایزه تهران‌پژوهی و یک دوره شایسته تقدیر در کتاب سال شدم و در موارد متعددی جایزه‌ها و تقدیرنامه‌هایی از سوی سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف دریافت کردم.

لطفا درباره ساختار، تهران‌نگاری و نقشه‌نگاری اطلاعاتی را ارائه دهید.
تهران‌نگاری مجموعه‌ای است که در 20 مجلد بزرگ تعریف شده و قرار است در این مجلدات هفده ماده اسنادی مرتبط با تهران، گردآوری، پژوهش، نمایه‌نویسی، طبقه‌بندی و منتشر شوند. دو مجلد از این بیست جلد سال‌های 95 و 96 منتشر شدند. مابقی مجلدات در دست آماده‌سازی است تا در زمان مناسب منتشر شوند. تهران‌نگاری، بانک نقشه‌ها و عناوین مکانی تهران قدیم، پژوهشی در امتداد کتاب‌های قبلی من به نام راهنمای «نقشه‌های تاریخی تهران» و «اطلس تهران قدیم» است. در این مجلد 315 نقشه گردآوری شده و 290 نقشه به طور کامل و با جزییات کامل چاپ شده و 46 هزار عنوان مکانی بر روی این نقشه‌ها قرائت و فهرست شده است. تاریخی که این مجموعه آن را پوشش می‌دهد از اولین نقشه شناخته شده تهران در دوره فتحعلی شاه قاجار - نقشه جاسوسی روسی - تا نقشه‌هایی از تهران پیش از انقلاب 57 را شامل می‌شود.

با توجه به این‌که شما در پژوهش درباره نقشه‌های قدیمی تهران و احیاء آن‌ها نقش بسزایی داشته‌اید، اهمیت نقشه‌نگاری و اطلاعات شهری را چگونه می‌بینید؟
اطلاعات شهری اطلاعاتی هستند که بر یک بستر جغرافیایی سوار می‌شوند، این بستر جغرافیایی در طول زمان تغییر می‌کند. هم وسعت آن افزایش پیدا می‌کند و هم در نقاط قدیمی تغییراتی صورت می‌گیرد. اهمیت نقشه‌ها در این است که این بستر را برای شناخت دوره‌های مختلف تاریخی شهر فراهم می‌کنند و اطلاعاتی از این بستر به ما می‌دهند که می‌تواند در همه مطالعات مرتبط با شهر تهران راهگشای ما باشد. از طرفی می‌تواند خاطرات فردی را تدقیق و تشویق بکند. وقتی افراد، محله، مدرسه، کوچه و خیابان قدیمی خود را با اسامی قدیمی در نقشه می‌بینند، احساس دلبستگی بیشتری به تاریخ محلشان و حس هویت شهروندی خود پیدا می‌کنند و تأثیرات آن در شهر و وظایف شهری نمود پیدا می‌کند که نقشه‌ها از این جهت اهمیت دارند و پایه مطالعات بعدی هستند.

کتاب شما با عنوان تهران‌نگاری: طهران در مطبوعات دوره قاجار (دوره‌های ناصری و مظفری) در سی و هفتمین دوره جایزه کتاب سال ایران به عنوان کتاب شایسته تقدیر انتخاب شد، این کتاب چه ویژگی‌هایی داشت که توانست این جایزه را ازآن خود کند.
جلد دوم تهران‌نگاری «تهران در مطبوعات دوره قاجار» دوره‌های ناصری و مظفری را در برمی‌گیرد. پایه این کتاب بر مبنای اطلاعاتی است که در مطبوعات منتشر شده است. کاری که در این مجموعه انجام دادیم این بود که 57 سال مطبوعات دولتی دوره ناصری و مظفری را صفحه به صفحه خوانده و اطلاعات و نشانی‌هایی مرتبط با شهر تهران را استخراج کردیم. حاصل کار به ترتیب تاریخ طبقه‌بندی شد و فهرست اعلامی برای آن تهیه و در یک مجلد بزرگ منتشر شد. معمولاً پژوهشگران موضوعات مختلف امکان بررسی همه روزنامه‌ها را برای پیدا کردن اطلاعات مرتبط ندارند. این کتاب این امکان را فراهم می‌کند که در یک محدوده کوچک‌تری به دنبال موضوع مورد نظر خود بگردند و در این محدوده نیز فهرست اعلام به این پژوهشگران بسیار کمک می‌کند. از طرف دیگر وقتی تمام اتفاقات شهری را سال به سال و تاریخ به تاریخ در کنار یکدیگر می‌آوریم، مطالعه اینها در صفحات پشت سَر هم می‌تواند تأثیر اتفاقات متنوع شهری را بر موضوعات مختلف مشخص کند. این کتاب در سی و هفتمین جایزه کتاب سال شایسته تقدیر و باعث شد توجه بیشتری به آن جلب شود.

درباره آثاری که در سی ‌و‌ سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته بود، به تفکیک توضیح دهید.
در سی‌ و سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نسبت به دوره قبل سال 98 دو کار جدید داشتم؛ یکی «اطلس ایران قدیم» بود که مجموعه نقشه‌های ایران از ابتدای دوره ناصری تا انتهای دوره پهلوی است. این کتاب منبع کاملی است که نقشه‌های مختلف ایران را در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان قرار می‌دهد. پیش از این کتاب هیچ پژوهشگری و هیچ مرکز ایرانشناسی به همه این نقشه‌ها در کنار یکدیگر دسترسی نداشته است. نهایتاً ممکن بود که یک مرکز دو یا سه نقشه را در اختیار داشته باشد ولی در این زنجیره که 45 نقشه معرفی شد و چهارده نقشه اصلی با جزییات زیاد به چاپ رسید که امکان زیادی را در اختیار علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار داده است.
اثر دیگری که در این نمایشگاه برای اولین بار ارایه شد، کتاب «اسناد و مطالعات سلماس و اطراف»، مجموعه مقالات دو زبانه درباره سلماس، خوی و مناطق اطراف آنها است. این مجموعه مقالات حاصل کار پژوهشگران ایرانی و غیرایرانی است. من هم مقاله طویلی درباره جغرافیای تاریخی این مناطق با همراهی دکتر فرهاد تهرانی در آن ارائه کردم و علاوه بر آن ویراستاری علمی، آماده‌سازی و تولید کتاب نیز برعهده من بوده است. اما در نمایشگاه، کتاب‌های قدیمی‌تر هم ارائه شده بود، «کفسازی در بناها و محوطه‌های تاریخی» کتابی درباره کف فرش‌هایی که در این‌گونه محوطه‌ها استفاده می‌شد و طبقه‌بندی انواع این کف‌فرش‌ها و نحوه اجرای آنها ارائه شده است. این کتاب را با همکاری دو دوست (آرش بوستانی و هادی جهان‌آبادیان) که تجربه کار اجرایی مفیدی دارند، در سال 92 تألیف و منتشر کردم. کتاب «جذابیت در بناها و محوطه‌های تاریخی»، «اطلس تهران قدیم»، «تهران‌نگاری بانک نقشه‌ها» و «تهران‌نگاری تهران در مطبوعات دوره قاجار» از کتاب‌های دیگری بود که در این نمایشگاه ارایه شد.

گروه هدف یا مخاطبان اصلی کتاب‌های شما را چه کسانی تشکیل می‌دهند؟
روش شخصی من برای در نظر گرفتن مخاطبان این است که کتاب‌های کاملاً تخصصی را با رویکرد عمومی تهیه کنم. به عنوان مثال کتاب «کف‌سازی» یک کتاب تخصصی است، اما اگر شما این کتاب را در اختیار هر مخاطبی قرار بدهید، امکان فهم و برداشت موضوع را دارد. بسیاری از معمارهای سنتی این کتاب را در اختیار دارند و از آن استفاده می‌کنند. حتی اگر در اختیار دانش‌آموزان هم قرار داده شود به دلیل اینکه متن ساده‌‌نویسی شده و همراه تصاویر، نمودارها و احجام سه بعدی است، به گونه‌ای مسایل را ساده فهم می‌کند که مخاطب می‌تواند از آن بهره ببرد. درباره سایر کارها که بیشتر به اطلاعات مکانی مرتبط می‌شود مثل «اطلس تهران قدیم»، «اطلس ایران قدیم» و «مجموعه تهران‌نگاری» هم همین است، کتاب‌ها کاملاً تخصصی است ولی هیچ مانعی برای اینکه مخاطب عمومی از آن استفاده کند، وجود ندارد. کمااینکه در حال حاضر تعداد مخاطبان عمومی کتاب‌ها بیشتر از مخاطبان اختصاصی است و هر دو گروه از این کتاب‌ها استفاده می‌کنند. به همین دلیل این کتاب‌ها در دانشگاه‌های شرق دور از ژاپن تا غرب در آمریکا و کانادا و بسیاری از کشورهای اروپایی موجود است و به عنوان منابعی برای تهران‌شناسی و ایرانشناسی در اختیار پژوهشگران قرار دارد.

این آثار تا امروز چقدر به مخاطبان معرفی شده‌ و استقبال چگونه بوده است؟
بسترهای معرفی کتاب متأسفانه در ایران خیلی زیاد نیستند. تأثیرگذارترین بستر رادیو و تلویزیون هستند که معمولاً کمترین فرصت برای معرفی این گونه آثار پیش می‌آید و اساساً مشخص نیست که هر کسی چگونه می‌تواند آثار خود را در صدا و سیما معرفی کند. در فرصت‌های کوتاهی که رادیو و تلویزیون مصاحبه‌های کوتاهی با من داشتند، بازخورد مخاطبان به نسبت زیاد بود. بعد از آن مطبوعات هستند که در دوره‌های مختلف محبت کردند و مصاحبه‌ها و گزارش‌هایی منتشر کردند. ولی تأثیرگذارترین بستری که فعلاً برای معرفی آثار وجود دارد، اینستاگرام و شبکه‌های مجازی است که با استفاده از این بستر توانسته‌ام کارهایم را به مخاطبان مختلف معرفی کنم. در مورد اینکه چقدر استقبال خوب بوده نکته‌ای وجود دارد و آن اینکه چون نقشه‌های قدیمی تاکنون در دسترس عموم نبوده است، به همین دلیل آشنایی با نقشه‌های قدیمی پدیده تازه‌ای است. به تدریج که مخاطبان با مسأله بیشتر برخورد می‌کند، میزان استقبال هم روزبه‌روز افزایش پیدا می‌کند. برایم این استقبال راضی‌کننده است ولی در مجموع به نسبت جمعیت کل کشور، استقبال کم است. نقشه به عنوان یکی از پایه‌های اصلی شناخت و توسعه کشور می‌بایست مورد توجه و استفاده عموم باشد، که متأسفانه اکنون این جایگاه را ندارد.

لطفا نظرتان را درباره برگزاری سی‌و‌سومین دوره نمایشگاه کتاب تهران به صورت فیزیکی بگویید.
نمایشگاه کتاب یک فرصت ویژه برای ناشران کوچک و پژوهشگران است. مخاطبی که می‌آید و کتاب را از نزدیک می‌بیند و توضیحات نویسنده یا ناشر را می‌شنود، خیلی متفاوت است با شرایطی که کتاب را در کتابفروشی می‌بیند. این امر در کشوری که ما مکانیزم‌های اطلاع‌رسانی و نقد کتاب به صورت منظم نداریم، بسیار با اهمیت است. از طرفی وقتی مخاطب به نمایشگاه کتاب می‌آید و با شرایطی روبه‌رو می‌شود که دوستداران کتاب در کنار همدیگر هستند و همه دارند موضوعات مورد علاقه خویش را جستجو می‌کنند، به تهیه کتاب و مطالعه کتاب و جستجوی بیشتر کتاب‌ها تشویق می‌شود.

کتاب‌نقشه‌ها بستری را برای شناخت دوره‌های مختلف تاریخی فراهم می‌کند/ بررسی دقیق تهران در دوره ناصری و مظفری