معاهداتی که مانع استفاده از تسلیحات کشتار جمعی نشد

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، به جرأت می‌توان گفت که سلاح‌های شیمیایی تنها سلاح‌های جنگی هستند که بیشترین و قدیمی‌ترین معاهدات بین‌المللی برای منع کاربرد آن‌ها وجود دارد. این سلاح‌ها اولین‌بار توسط ارتش آلمان در شهر ایپر بلژیک در 22 آوریل 1915 مورد استفاده قرار گرفت. در 1925 با امضای پروتکل در ژنو، کاربرد این سلاح‌ها بعد از جنگ جهانی ممنوع اعلام شد. ارتش عراق در 31 شهریورماه 1359 به ایران حمله کرد و بخش‌هایی از خاک این کشور را به اشغال خویش درآورد. دولت عراق در سال‌های 67-1362 برای اولین‌بار در طول تاریخ، از سلاح‌های شیمیایی علیه مردم غیرنظامی در مناطق مسکونی ایران و کردستان عراق استفاده کرد. به درخواست رسمی ایران اولین گروه حقیقت‌یاب سازمان ملل متحد متشکل از چهار کارشناس برجسته‌ سلاح‌های شیمیایی از سوئد، استرالیا، اسپانیا و سوئیس در اسفند 1362 به ایران آمدند. بنابر گزارش آن‌ها که از طریق نمونه‌برداری صورت گرفته بود و به صراحت کاربرد گاز خردل و عامل اعصاب (تابون) علیه رزمندگان ایرانی تأیید شد. به‌طور کلی 5 هیأت برای بررسی نمونه‌ها به ایران آمدند و گزارش‌هایی عرضه کردند.

کتاب «جنگ شیمیایی عراق علیه ایران»، علاوه بر تاریخچه‌ جنگ ایران و عراق، مشتمل بر مدارک و اسناد سازمان ملل متحد درباره استفاده عراق از سلاح‌های شیمایی است.

در ادامه گفت‌وگو با شیرزاد خزایی، نویسنده این کتاب را می‌خوانیم.

درباره موضوع، محتوا و انگیزه‌تان از نگارش کتاب «جنگ شیمیایی عراق علیه ایران» بفرمایید.
طرح تدوین این اثر در سال‌های 92 و 93 پایه‌ریزی شد. این طرح به پیشنهاد سازمان اسناد انقلاب اسلامی و حاصل هفت‌ سال فیش‌برداری از جزئیات جنگی است که دولت بعثی عراق بر ما تحمیل کرد که از 31 شهریور 1359 شروع شد. ما ایرانیان در دوران جنگ تحمیلی، اخلاق جنگ را رعایت کردیم و از سلاح‌های غیرانسانی ازجمله سلاح‌های کشتار جمعی و سلاح‌‌های شیمیایی استفاده نکردیم، اما دولت بعثی عراق از دی‌ماه سال 1359 از 50 کیلومتری غرب ایران شروع به زدن سلاح‌های شیمیایی کرد.

مبنای اصلی کتاب بر پایه منابع آرشیوی و اسناد چاپ شده و دربردارنده خاطرات فرماندهان دوطرف ازجمله شخصیت‌هایی است که در جنگ خودمان دخیل بودند، مانند محسن رضایی، شهید صیاد شیرازی و مرحوم هاشمی رفسنجانی که فرمانده جنگ بودند و همین‌طور خاطرات ژنرال حسین‌ کامل، مسئول نظامی خرید سلاح‌های کشتار جمعی و همچنین اسرا و ژنرال‌های عراقی و غیره.

از دیگر مواردی که به‌عنوان اسناد برای انتشار این اثر مورد بررسی قرار گرفته می‌توان به قطعنامه‌های سازمان ملل، قطعنامه‌های شورای امنیت، روزنامه‌های ایران که از سال‌های 1359 تا 1368 درباره مهمترین حوادث حلبچه، سردشت و عملیات خیبر مطالبی را ذکر کرده‌اند، اشاره کرد.

در این اثر سعی کرده‌ام از منابع دست اول و همینطور خاطرات دبیرکل‌های سازمان ملل استفاده کنم. اولین قطعنامه که صادر شد، قطعنامه 479 است و قطعنامه‌های بعدی از 522 تا 598 در کتاب عنوان شده است. این کتاب در مجموع 6 فصل دارد و حاصل هفت‌ سال کار شبانه‌روزی است. فصل اول این اثر به تاریخچه استفاده از سلاح‌های شیمیایی، فصل دوم پیشینه اختلافات مرزی ایران و عراق، فصل سوم روند حملات شیمیایی علیه ایران و فصل چهارم به موضوع تجهیز شیمیایی عراق از سوی کشورهای غربی و شرقی و کشورهایی مانند فرانسه، آمریکا و انگلیس که در ساخت کارخانه‌ها و مجتمع‌های شیمیایی عراق و مجتمع‌های شیمیایی عراق مانند القائم سامرا، صنایع موشکی عراق و غیره دست داشتند، اختصاص دارد. فصل پنجم کتاب مربوط به عملکرد سازمان ملل متحد در جنگ ایران و عراق و نحوه برخورد سازمان ملل در زمینه قطعنامه‌ها‌ست. فصل ششم نیز به آمار شهدا و مصدومان شیمیایی اشاره می‌کند. در مجموع این کتاب در 450 صفحه تألیف شده است.

با توجه به ابعاد و عمق این فاجعه، انتظار می‌رفت که بیش از این‌ها به آن پرداخته شود و ابعاد مختلف آن مورد پژوهش و بازخوانی قرار گیرد. اما شاید تاکنون آثاری که در این زمینه منتشر شده به تعداد انگشتان یک دست هم نباشد. کتاب «جنگ شیمیایی عراق علیه ایران» ، تا چه اندازه توانسته به این نیاز پاسخ دهد و خلأ موجود را پر کند؟ آیا این اثر توانسته بی‌طرفانه و منصفانه به این موضوع نگاه کند؟
قبل از تألیف این اثر، دو کتاب «جنایات جنگی» و «روزشمار جنگ شیمیایی عراق علیه ایران» را بارها مطالعه کردم. کتاب «روزشمار جنگ شیمیایی عراق علیه ایران» همان‎طور که از عنوان آن مشخص است، به‌صورت روزشمار به این موضوع پرداخته و علل جنگ را بررسی نکرده است. سعی کرده‌ام با نگاه تاریخی تا جایی که امکان دارد، مطالب کتاب را بی‌طرفانه بنویسم و از جانب یک فرانسوی و آمریکایی به جنگ نگاه کنم. ادعایی که برای گفته‌هایم دارم این است که هرکجا نظر ایران را آورده‌ام در پانویس‌های فراوان به‌نظر دبیر کل سازمان ملل و قطعنامه‌های شورای امنیت، ارجاع داده‌ام.

به‌عنوان مثال صدام وقتی که اسیر شده بود، در بازجویی‌هایش می‌گوید، ایرانی‌ها تأکید دارند که بگویند، جنگ در 31 شهریور 1359 شروع شده، اما در اصل، جنگ 16 شهریور همان سال شروع شد. در موارد متعدد مثلا درباره عملیات والفجر 8 اگر نظر رزمندگان خودمان را آورده‌ام، متقابل در پانویس‌های زیادی به‌نظر دبیرکل سازمان ملل متحد و ژنرال‌های عراقی ارجاع داده‌ام. بنابراین تا جایی که مقدور بوده سعی کرده‌ام بی‌طرفانه به بیان وقایع بپردازم. حتی از بیان واژه جنگ تحمیلی خودداری کرده‌ام و واژه جنگ ایران و عراق را به‌کار برده‌ام یا از به‌کاربردن عنوان رزمندگان اسلام خودداری کرده‌ام و عنوان نیروهای ایرانی را به‌کار برده‌ام تا دلالت بر بی‌طرفی داشته باشد.

همچنین سعی کرده‌ام تلقی عراقی‌ها از جنگ را بیان کنم و در ادامه مطالب کتاب، اهداف صدام از حمله به ایران آمده است. ازجمله اهداف وی می‌توان به شبیه‌سازی با نبرد ساسانی‌ها در سال 1618 قمری اشاره کرد.

محورهای اصلی این کتاب کدامند و بیشتر بر چه ابعادی تاکید داشته است؟
برای بررسی محورهای اصلی کتاب، بهتر است در ابتدا به این موضوع بپردازیم که سلاح شیمیایی چیست و چه تفاوتی با سلاح عادی دارد؟ انواع صلاح‌های شیمیایی در کتاب معرفی شده است. عوامل شیمیایی را به پنج دسته تقسیم کرده‌ایم شامل کشنده، آسیب‌رساننده، عوامل ناتوان‌کننده، عوامل ضد گیاه و توکسین‌ها. سپس به استفاده از این تسلیحات شیمیایی در گذر زمان اشاره شده است. مثلا این‌که در فاصله بین دو جنگ جهانی، استفاده از صلاح‌های شیمیایی چگونه بوده است؟ عوامل شیمیایی در دوره جنگ سرد چه کاربردی داشته؟ و بعد مطالبی در رابطه با تاریخچه خلع سلاح شیمیایی؛ یعنی معاهداتی که از کاربرد سلاح‌های شیمیایی در نبردها جلوگیری می‌کند، عنوان شده است که مهم‌ترین آن‌ها معاهده 17 ژوئن 1925 ژنو است، اما متأسفانه این معاهدات نتوانسته جلوی استفاده از سلاح‌های شیمیایی را از سوی قدرت‌های بزرگ بگیرد.

فصل دوم کتاب، پیشینه اختلافات مرزی ایران و عراق را بررسی می‌کند و در ابتدا به نحوه تشکیل کشور عراق بعد از فروپاشی عثمانی در سال 1920 پرداخته، بعد معاهده‌ای که در زمان رضا خان پهلوی منعقد شده و سپس معاهده ایران و عراق که در سال 1937 بسته شده را بررسی می‌کند و چون معاهده این معاهده با فشار دولت انگلیس بسته شده بود، هر دو دولت ناراضی بودند. همچنین در ادامه اختلافات این دو کشور از سقوط سلطنت یعنی از سال 1958 تا 1972 در کتاب ذکر شده است. در زمانی که احمد حسن‌البکر از سال 1968 تا سال 1972، رئیس‌جمهور عراق بود، صدام به اسم نفر دوم بود، اما در واقع نفر اول کشور به‌حساب می‌آمد و معاون رئیس‌جمهور و همه‌کاره دولت عراق بود. در نهایت معاهده الجزایر در سال 1975 بین دولت ایران و عراق به اختلافات یکصد ساله ایران و عراق پایان داد.

فصل سوم کتاب، روند حملات شیمیایی عراق علیه ایران را مورد بررسی قرار داده است. در این فصل ابتدا به اهداف ارضی عراق پرداخته شده است که مشخص شود، هدف صدام از تجاوز به ایران چه بوده است. تجدیدنظر در معاهده الجزایر و حاکمیت مطلق بر اروندرود و استرداد جزایر سه‌گانه یعنی تنب کوچک، تنب بزرگ و ابوموسی و تجزیه خوزستان به‌عنوان اهداف ارضی حمله صدام به ایران عنوان شده و در ادامه به سرنگونی جمهوری اسلامی، عهده‌دار شدن ژاندارمی خلیج فارس، دفاع از ملت‌های عرب و رهبری جهان عرب بود، به‌عنوان اهداف سیاسی دولت بعث عراق اشاره شده است. بعد اهداف جنگ شیمیایی توضیح داده شده که شامل ایجاد رعب و وحشت، متوجه‌کردن نیروهای متخاصم به مراقبت از خود و ناتوان‌کردن نیروها از حضور در میدان جنگ به مدت طولانی و نابودی نیروها بوده است.

در ادامه مطالب کتاب به اثبات استفاده از سلاح‌های شیمیایی و دلایل آن‌ها پرداخته شده و در این بخش، اظهارنظر دولتمردان عراق در مورد استفاده از سلاح‌های شیمیایی در جنگ تحمیلی، گزارش کارشناسان سازمان ملل متحد و سازمان پزشکان بدون مرز و همچنین گزارش روزنامه‌های جهان در مورد این‌که چه کشورهایی سلاح شیمیایی به عراق می‌دادند، آورده شده است. براساس اظهارات صورت گرفته، اولین رآکتور هسته‌ای را عراقی‌ها از شوروی خریدند و سپس کشورهایی مانند آمریکا و انگلیس صلاح‌های شیمیایی را در اختیار عراق قرار دادند و در واقع عراق از 40 کشور سلاح شیمیایی خریداری می‌کرد. همچنین، مراکز اتمی و شیمیایی عراق در این کتاب معرفی شده و در قسمت آخر، نامه‌ای که به جنگ پایان می‌دهد با عنوان قطعنامه 598 مورد بررسی قرار گرفته و در پایان نیز آمار قربانیان و مصدومان و شهدای شیمیایی جنگ ایران و عراق با نمودار، پیوست و منابع بیان شده است.

این کتاب پانویس‌های بسیاری دارد، دلیل استفاده از این تعداد چیست؟
دلیل پانویس‌های زیادِ کتاب، مستند بودن اثر و دسترسی به منابع دست اول مانند قطعنامه‌های شورای امنیت، اسناد آرشیوی و خاطرات دبیرکل‌های سازمان ملل است. عامل دوم این است که مثلا وقتی صدام حلبچه را مورد حمله قرار می‌دهد و مکرر در عملیات‌های شیمیایی از سیانور و خردل استفاده می‌کند، برای اثبات این موضوع علاوه بر منابع داخلی، به خاطرات عراقی‌ها هم ارجاع داده‌ام تا وقتی مثلا یک فرد فرانسوی یا فیلیپینی کتاب من را می‌خواند، نگوید یک ایرانی آن را نوشته و فقط به اسناد ایرانی ارجاع داده است. بنابراین سعی کرده‌ام به منابع متفاوت ارجاع دهم و مطالب مختلف از روزنامه‌های هند و خبرگزاری‌های آمریکا و فرانسه را بیاورم که جنایات صدام را باورپذیر کند.

چه بازخوردی از سوی مخاطبان دریافت کرده‌اید؟
این کتاب به‌تازگی چاپ شده و برداشت کارشناسان این است که تمام تلاشم را برای این‌که کتاب معتبر باشد، انجام داده‌ام. بازخوردهای خوبی هم از سوی مخاطبان دریافت کرده‌ام.

من با توجه به این‌که خود را عضو کوچکی از این جامعه می‌دانم، این کار را برای دل خودم انجام دادم. بنابراین تمام توانم را به‌کار گرفتم که این اثر به سرانجام برسد و با همه سختی‌هایی که در دسترسی به اسناد و مدارک وجود داشت، نگارش اثر را دنبال کردم، زیرا معتقدم ما به شهدا و رزمندگان مدیون هستیم و این یک قطره از جانبازی‌ها رزمندگان در دفاع از کشور را جبران نخواهد کرد.