خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، بخش اطلاع‌رسانی(کاوش) کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به گفته احد کلهر، کارشناس این بخش از سال 1378 درحال فعالیت بوده و این بخش، آیینه تمام فعالیت‌های کتابخانه مجلس است.

مراجعان بخش کاوش کتابخانه مجلس، می‌توانند خدمات دریافت منابع و آثار موردنظر خود به‌صورت دیجیتالی را از این بخش دریافت کنند. درباره فعالیت این بخش با کلهر گفت‌و‌گو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید؛


بخش کاوش کتابخانه مجلس از چه زمانی فعال شد و چه خدماتی در این بخش به مراجعان داده می‌شود؟
بخش کاوش کتابخانه مجلس در ابتدا بخش اطلاع‌رسانی بود. اردیبهشت سال 1378 به کتابخانه مجلس شورای اسلامی آمدم و یادم است آن زمانی که من به کتابخانه آمده‌بودم، تقریبا یک‌سال بود که این بخش از لحاظ سخت‌افزاری شکل گرفته‌بود؛ اما از لحاظ نرم‌افزاری و ارائه منابع دیجیتال به مراجعان، فعالیت خود را از سال 1378 آغاز کرد و سیاست کتابخانه مجازی، دیجیتالی و اشاعه منابع اطلاعاتی به مراجعان و محققان را در پیش گرفت. در واقع بخش کاوش به‌عنوان آیینه تمام فعالیت‌های کتابخانه مجلس عمل می‌کند.

با توجه به اینکه ما در عصر دانایی به‌سر می‌بریم و رشد اطلاعات و اشاعه آن، بیانگر توسعه کشورها است، کتابخانه مجلس نیز بر اساس این نظریه، بخش کاوش که وظیفه اشاعه خدمات کتابخانه به‌شکل دیجیتال را برعهده داشت، ایجاد کرد.

چه‌اندازه مراجعان و مخاطبان با بخش کاوش کتابخانه مجلس در تعامل هستند و چه قشری بیشتر به کسب اطلاعات در این حوزه می‌پردازد؟
بخش کاوش در واقع، بخش مرجع مدرن کتابخانه مجلس است. زمانی جست‌وجو منابع از کتاب‌ها و به شکل دستی انجام می‌شد اما با ورود کامپیوتر، شیوه جست‌وجو سنتی پژوهش کنار رفت و شکل مدرن جایگزین آن شد. بخش کاوش کتابخانه مجلس نسبت به دیگر بخش‌ها، نه‌تنها پس‌گردی نداشته بلکه با اسقبال و رشد بالای مخاطب مواجه شده‌است.

منظور شما این است که با رشد روزافزون وسایل ارتباط جمعی، بخش کاوش مخاطبان بیشتری را به خود جذب کرده‌است؟
بله. برخی از محققان پس از دیدن سایت کتابخانه مجلس و جستجوی منابع، با یک تماس خواهان دریافت منابع دیجیتالی برای پژوهش‌های خود هستند که ما منابع موردنظر را از طریق شبکه‌های مجازی برای آن‌ها ارسال خواهیم کرد. البته یک زمانی این کارها با ایمیل انجام می‌شد و منابع مورد نیاز محققان و یا پژوهشگران ایرانی و خارجی با ایمیل فرستاده می‌شد، اما درحال حاضر با ظهور شبکه‌های مختلف مجازی ارسال منابع از این طریق و هم ایمیل، صورت می‌گیرد که کار را آسان‌تر کرده‌است.


بیشترین طیف مراجعه‌کنندگان شما در بخش کاوش چه کسانی هستند؟
کتابخانه‌های پارلمانی، کتابخانه‌هایی با سابقه سیاسی و فرهنگی هستند، به همین خاطر منابع این کتابخانه‌ها براساس سابقه آن‌ها تهیه و تامین شده‌است و قالب منابع کتابخانه مجلس، منابع علوم انسانی و پس از آن، فلسفه، حقوق، فقه، تاریخ، تاریخ اسلام، دین است، درنتیجه مراجعه‌کنندگان بخش کاوش کسانی هستند که در این حوزه‌ها به تحقیق و پژوهش مشغول‌اند.

کارکرد شبکه‌های مجازی چه‌اندازه بر اشاعه اطلاعات بخش کاوش تاثیرگذار است؟
در عصر دانایی، رشد یک جامعه در درآمد سالانه و یا درآمد سرانه افراد محاسبه نمی‌شود. در این عصر، میزان تولید، ذخیره و اشاعه اطلاعات اهمیت دارد و سرعت انتقال اطلاعات یکی از مقیاس‌های پیشرفت جامعه اطلاعاتی است. شبکه‌های مجازی بسیاری از فعالیت‌ها را آسان کرده‌ و سرعت بخشیده‌است و به‌دلیل حجم بالای بسیاری از فایل‌ها، شبکه‌های مجازی به کمک این بخش آمده تا بتوانیم در زمینه ارسال فایل‌های دیجیتالی به مخاطبان خود با سرعت‌عمل بیشتری فعالیت کنیم.

چه منابع دیجیتالی در بخش کاوش موجود است و در دسترس مخاطب قرار می‌گیرد؟
منابع بخش کاوش، چکیده‌ای از منابع موجود در کتابخانه مجلس است. منابع اسکن ‌شده‌‌ و دیجیتال نشریات، نسخه‌های خطی، منابع سنگی و سربی که یک زمانی به شکل فیزیکی در دسترس مخاطبان قرار می‌گرفت؛ درحال حاضر اسکن شده و شکل دیجیتال آن قابل ارائه است. البته تمامی این منابع به‌شکل فیزیکی نیز برای مخاطبان موجود و قابل استفاده است.


چند درصد منابع چاپی و موجود کتابخانه مجلس شورای اسلامی دیجیتال شده‌است؟
حدود 99٪ از نسخ خطی و منابع سنگی-سربی دیجیتال شده‌است؛ اما در خصوص منابع چاپی کتابخانه باید گفت که تمامی کتاب‌هایی که توسط انتشارات کتابخانه مجلس به چاپ رسیده و یا خارج از قانون حق کپی‌رایت است، دیجیتال شده‌است.

چشم‌انداز بخش کاوش کتابخانه مجلس را چطور می‌بینید؟
به دلیل حجم بالای فضای فیزیکی کتاب‌های چاپی در اصل تکنولوژی اطلاعات، منابع موجود کتابخانه‌ها به شکل دیجیتال نگه‌داری می‌شوند و سرعت انتقال آن‌ها نیز بالا است. فعالیت کتابخانه مجلس هم در این راستا قرار دارد و تا جایی که به شکل قانونی اجازه دارد، منابع خود را دیجیتال و اسکن شده در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد.

باتوجه به ساختار اینترنت در کشور، پایین بودن پهنای باند اینترنت و فیلترینگ شبکه‌های مجازی در ایران، روند اشاعه اطلاعات بخش کاوش کتابخانه مجلس دچار چه تغییر و تحولاتی خواهد شد؟
در دنیای مدرنیته که اطلاعات حرف اول را می‌زند، شکاف طبقاتی اطلاعات وجود دارد چراکه اگر تکنولوژی اطلاعات را به ما بدهند، اطلاعات نداریم و اگر اطلاعات داشته‌باشیم، تکنولوژی آن را نداریم و بدتر از آن، هم شکاف اطلاعاتی و هم شکاف تکنولوژی اطلاعات است.

خوشبختانه کشور ما به‌دلیل سابقه تاریخی دیرینه‌ای که دارد، از لحاظ منابع اطلاعاتی پربار است ولی در زمینه تکنولوژی و زیرساخت کمی دچار ضعف است، یعنی ایران به‌عنوان تولیدکننده تکنولوژی عمل نمی‌کند و بر این اساس، کشورهای پیشرفته به‌عنوان تولیدکننده اطلاعات بر ارسال منابع کشور ما تاثیرگذار هستند و این یک آپارتاید اطلاعاتی است. به‌عنوان مثال برای کشورهای جهان سوم، محدودیت انتقال اطلاعات وجود ندارد، ولی اگر یکی از محققان ما بخواهد به اطلاعات یا منابع علمی روز دنیا دسترسی پیدا کند، برای او محدودیت قرار می‌دهند. این آپارتاید اطلاعاتی است که کشورهای صاحب علم و تکنولوژی اطلاعاتی برای یک محقق جهان سوم ایجاد می‌کند. کشورهای پیشرفته از ما می‌خواهند که وابسته اطلاعات و دانش باشیم، ولی زمانی که بخواهیم نقش صادرکننده اطلاعات را ایفا کنیم، به شکل گزینشی عمل خواهند کرد و ما در این مورد، به آن‌ها وابسته بوده و محکوم به مصرف صنایع و تکنولوژی‌ای هستیم که از لحاظ اطلاعات و راه‌اندازی وابسته به آن‌ها باشد.

بسیاری از شهرها دسترسی مناسب و عادلانه‌ای نسبت به کلان‌شهرهای ایران به تکنولوژی‌های انتقال اطلاعات ندارند، باتوجه به این موضوع، اشاعه اطلاعات به این نقاط چطور انجام خواهد شد؟
اطلاعات حق است. هرکسی که حق نفس‌کشیدن دارد، حق دسترسی به اطلاعات را هم دارد. درحال حاضر، بسیاری از مناطق ما از حداقل امکانات برخوردارند و نسبت به مراکز استان‌ها و کلان‌شهرها، دسترسی کمی به اطلاعات دارند و این به زیرساخت‌های کشور بازمی‌گردد. کتابخانه مجلس باید اقداماتی انجام دهد که دسترسی اطلاعات برای محقق سهل‌الوصول باشد. در کشورهایی در حال رشد بودجه و تکنولوژی انتقال اطلاعات ، حرف اول را برای بهبود این شرایط می‌زند. اگر ما بودجه و امکانات مالی خوبی داشته‌باشیم به‌راحتی تمامی منابع را اسکن کرده و دراختیار مردم خواهیم گذاشت.

آیا میان کتابخانه مجلس، کتابخانه ملی و دیگر کتابخانه‌ها تعاملی برای دیجیتال کردن منابع چاپی و غیرچاپی وجود دارد؟
تعامل میان کتابخانه‌ها برای دیجیتال کردن منابع موجود، سبب می‌شود تا برای دیجیتال کردن منابع دوباره‌کاری نشود. منابع متفاوتی در اختیار کتابخانه‌ها است که هرطرف می‌تواند آن‌ها را یک‌بار اسکن کرده و فایل آن را در اختیار دیگر کتابخانه‌ها قرار بدهد تا از انجام دوباره این کار که هزینه و زمان اضافی درپی خواهد داشت، جلوگیری کند. البته باید یک بانک فهرستگان منابع دیجیتالی وجود داشته‌باشد که منابع اسکن‌شده کتابخانه‌ها در آن‌جا قرار بگیرد و ضمن بهره‌مندی کتابخانه‌ها از اطلاعات موجود، نیازهای کتابخانه‌ها نیز در آن‌جا اعلام می‌شود تا برطرف شود.

منابع موردنظر برای دیجیتال کردن چطور انتخاب می‌شود؟
کتابخانه مجلس یکی از قدیمی‌ترین منابع کشور است و منابع قدیمی و غنی بسیاری دارد و به همین ، دلیل الویت اصلی ما، نسخ خطی بود که به لحاظ ارزش و محتوا قدیمی بوده و هم قانون کپی‌رایت شامل حال آن‌ها نمی‌شود. منابع سنگی_سربی و نشریات قبل از انقلاب کتابخانه مجلس هم اسکن شده و در اختیار مخاطب قرارگرفته است. البته بخش کاوش کتابخانه مجلس، منابعی را از دیگر سایت‌ها و روزنامه‌ها که آرشیو غنی دارند، خریداری کرده و در دسترس مخاطب قرار می‌دهد؛ یعنی ما یک بانک اطلاعاتی آفلاین داریم که منابع خریداری شده و موردنیاز مخاطبان را در آن‌جا قرار خواهیم داد.

آیا دیجیتال کردن منابع چاپی به‌ آن‌ها صدمه می‌زند؟
شاید نسبت به منابع قدیمی آسیب داشته‌باشد اما این آسیب‌ها حداقل و یک بار است و آن هم صرفا هنگام اسکن منابع ممکن است بدلیل خیلی کهنگی کتاب امکان دارد شیرازه کتاب‌های قدیمی در زمان اسکن از بین برود و یا اشعه نور بر صفحات کتاب تاثیر بگذارد که البته اگر چنین حالتی پیش آید کتاب بلافاصله مرمت می شود؛ اما برای حفظ اطلاعات و سرعت انتقال اطلاعات مجبور هستیم که آن‌ها را اسکن کنیم و این کار بهتر از نگه‌داری فیزیکی آثار است.


آیا منابع دیجیتال درحال جایگزین شدن منابع مکتوب‌اند؟
اگر نگاهی به تاریخچه کتاب بیاندازیم، خواهیم دید که چه مسیر توسعه و رشدی از الواح گلی تا قفسه‌های کتاب و کتاب‌های دیجیتال طی کرده‌است و شاید 10 یا 20 سال دیگر هم تغییرات متفاوت دیگری داشته‌باشد و تکنولوژی جدیدی ظهور کند که تکنولوژی حال حاضر ما که به‌روز است را منسوخ کند و این رشد طبیعی دانش و دانایی است.

با توجه به این توضیحات، چه تصویری از آینده کتاب متصور هستید؟
من معتقد هستم که کتاب، لیوان آبی است که به‌راحتی خورده می‌شود و بسیار دلچسب است؛ اما یک قطره ازدریا را نمی‌توان خورد و تفاوت کتاب کاغذی و دیجیتال هم این است که ماهیت همه یکی است اما لذتی که در تورق کتاب است، در منابع دیجیتال نیست و این هم به دلیل، سرعت رشد اطلاعات است که مخاطب را مجبور می‌کند که برای عقب نماندن از این جریان، روش‌های سنتی را رها کرده و به روش‌ها دیجیتال و روزآمد تکیه کند.

دانایی ثروت است و از طریق کتابخانه می‌توانیم دانایی خود را به عرصه عمل برسانیم و در این میان نباید نقش مطالعه را نادیده گرفت. لذتی که در مطالعه است در هیچ فعالیت دیگری وجود ندارد. متاسفانه سرانه مطالعه در کشور ما پایین است و اشاعه اطلاعات و منابع اطلاعاتی کتابخانه برای مصرف کننده مهم است و باید انجام شود.