درباره زندگی نخستین پسر امام علی (ع) و ام‌البنین (ع) تا قبل از واقعه کربلا، اطلاعات تاریخی چندانی در دسترس نیست و اختلافات زیادی درباره تولد و زندگی ایشان وجود دارد. کتاب‌هایی نيز که به‌طور مستقل درباره ايشان نوشته شده‌اند، بیشتر مربوط به قرن ۱۴ و ۱۵ هجری قمری است. بیشترین اطلاعات درباره آن حضرت در کتاب‌های نویسندگانی مانند عبدالواحد مظفر؛ نویسنده مجموعه سه جلدی «بطل العلقمی»، محمدابراهیم کلباسی نجفی؛ نویسنده «خصائص العباسیة»، محمدعلی اردوبادی؛ نویسنده «حیاة ابی‌الفضل العباس»، موسوی مُقَرَّم؛ نویسنده کتاب «قمر بنی هاشم العباس» و ربانی خلخالی؛ مولف کتاب «چهره درخشان قمر بنی‌هاشم»، است.
يكي از پژوهشگران معاصري كه درباره داراي آثار پژوهشي و تاليفي در اين زمينه هستند، محمدرضا سنگري است. اين نویسنده و پژوهشگر و استاد دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا ضمن اشاره به برخی از شاخص‌ترین ویژگی‌های آن حضرت، درباره برخی از کتاب‌ها و آثاری که از گذشته تا امروز به زندگی و فضائل ایشان پرداخته‌اند، سخن گفت.
وی با مروری بر تاریخچه پژوهش و نگارش کتاب درباره آن حضرت، بیان کرد: در باب شخصیت حضرت ابوالفضل (ع) در گذشته تاریخی و ادبی‌مان، تقریبا اثری نمی‌توانیم بیابیم که به این شخصیت به طور مستقل پرداخته باشد. در برخی سروده‌ها و کتاب‌ها و به‌ویژه منظومه‌های بزرگ عاشورایی مثل «آتشکده نَیِر» اثر حجت‌الاسلام والمسلمین نیر تبریزی یا در «گنجینة‌الاسرار» عَمان سامانی که به‌نظر مهم‌ترین منظومه عارفانه درباره عاشوراست، همچنین در «روضة‌الاسرار» سروش اصفهانی یا «زبدة‌الاسرار» به شخصیت حضرت ابوالفضل (ع) در طول طرح مساله عاشورا اشاره کرده‌اند. اما در روزگار ما خوشبختانه کارهای خوبی چه در نظم و چه در نثر صورت گرفته است.
سنگری افزود: «الا یا ایها‌الساقی» عنوان کتاب شعری ویژه حضرت عباس (ع) از محمدجواد غفورزاده شفق؛ شاعر خراسانی است. همچنین سید حبیب نظاری کتابی با عنوان «از این دست» دارد که این کتاب حاوی 133 دوبیتی است به این تقارن که نام حضرت عباس به حروف ابجد، 133 می‌شود. آخرین دوبیتی یک مصرع کم دارد. مجموعه شعرهای دیگری نیز سروده شده و همچنین کتاب‌هایی شامل مجموعه اشعار شاعران مختلف با این موضوع، چاپ شده است.
نگاره‌ای هنری از «عباس، علمدار کربلا» متعلق به سده ۱۸ م.
این نویسنده و پژوهشگر حوزه دین، گفت: درباره حضرت ابوالفضل (ع)، به نثر هم کارهایی انجام شده که شاید یکی از درخشان‌ترین آن‌ها، کتاب «العباس» از سید عبدالرزاق مقرم؛ نویسنده بزرگ عراقی، استاد دانشگاه بغداد و پژوهشگر مطالعات عاشورایی است که بارها با عناوین مختلف به فارسی ترجمه شده و بسیار بهعنوان منبع مورد استفاده قرار گرفته است.
وی ادامه داد: در بافت ادبی نیز کارهایی صورت گرفته، ازجمله دو کار من با عنوان‌های «ایستاده بر قله فضیلت‌ها» و «ماه در آب» که جزئی از کتاب بزرگ دوجلدی من با عنوان «آئینه‌داران آفتاب» درباره یاران امام حسین (ع) است. کتاب «ماه در آب» که از سوی انتشارات مدرسه به چاپ رسیده، روایت زندگی حضرت از زبان مادرش ام‌البنین (ع) است که در بقیع اتفاق می‌افتد. حضرت ام‌البنین (ع)، عبیدالله و حمیده؛ بچه‌های حضرت عباس (ع) را در بقیع نشانده و ماجرای حضرت را برایشان توضیح می‌دهد. در این کتاب، داستان در بافت و ساخت ادبی و با زبان روایت دوم و جریان سال ذهن مطرح می‌شود.
این استاد دانشگاه تهران همچنین توضیح داد: کتاب «ایستاده بر قله فضیلت‌ها» را در قالبی کاملا متفاوت نوشتم. این کتاب را چند سال پیش برای شب شعر عاشورایی شیراز تدوین کردم که 34 سال است ادامه دارد. هرساله یک شخصیت یا یک موضوع از کربلا معین می‌شود تا شاعران حول محور آن موضوع شعر بگویند. اما برای آنکه شاعران شناخت وسیع‌تری پیدا کنند، از چند ماه قبل از برنامه، کتابی در همان زمینه نوشته می‌شود و در اختیار شاعران قرار می‌گیرد. کتاب «ایستاده بر قله فضیلت‌ها» را در این راستا نوشتم. در این کتاب، 34 فضیلت حضرت را مطرح کردم. همه این فضائل از زبان ائمه بیان شده که نشان می‌دهد ائمه چگونه او را ستایش کرده‌اند. این کتاب معرفی حضرت ابوالفضل (ع) از زبان ائمه با ساخت ادبی است. هر دو کتاب ساخت ادبی دارند، ولی در این کتاب هر جزئی که ارائه شده، مستند به منابع اصیل، قوی و متقن است.
سنگری درباره ضعف پژوهش در زمینه زندگی حضرت عباس (ع)، بیان کرد: درباره تمامی شهدای کربلا بسیار کم گفته و نوشته شده است و زندگی آن‌ها در هاله‌های از ابهام قرار دارد و زندگی حضرت عباس (ع) نیز از این قاعده مستثناء نیست. درباره زندگی آن حضرت، اطلاعات زیادی در دست نیست، اما همان اطلاعات اندک هم کمتر در اختیار شاعران، نویسندگان و مداحان و ... قرار گرفته است. بیشتر آنچه را که شنیده‌ایم، مطرح می‌کنیم. اما افرادی باید با ژرف‌نگری و تامل، گم‌گوشه‌های زندگی این بزرگان را پیدا کنند. برای تالیف «آئینه‌داران آفتاب» هفت‌ونیم سال پژوهش کردم. اگر همان مقدار کم اطلاعات تاریخی درباره زندگی حضرت، مورد تأمل قرار گیرد و پرداخت درستی شود، می‌بینیم که خیلی چیزها درباره زندگی حضرت ابوالفضل (ع) وجود دارد که گفته و شنیده نشده است.
وی افزود: در دو کتاب خودم سعی کردم که مسائل مطرح نشده را مطرح کنم. چیزهای زیادی درباره کودکی حضرت، نحوه تربیت حضرت امیرالمومنین (ع)، ارتباط با مادر و برادرانش و حتی مطالب زیادی درباره واقعه کربلا وجود دارد که مطرح نشده است. چهره حضرت حتی در زمینه عاشورا هم واقعا خوب ترسیم نشده، به‌ویژه ابعاد مربوط به رجزهای چندگانه ایشان که می‌تواند در شناخت ابعاد مختلف شخصیتی و سیره و زندگی حضرت عباس (ع) بسیار کمک کند. مساله مهم دیگر این است که باید تامل کنیم که اهل‌بیت (ع) درباره حضرت عباس (ع) چه گفته‌اند. بهعنوان مثال مکالمه امام سجاد (ع) با عبیدالله فرزند حضرت ابوالفضل (ع) که امام فرمود: خدا رحمت کند عموی ما عباس را. در ادامه حضرت ویژگی‌هایی را بیان می‌کند.
نویسنده کتاب «ماه در آب» با اشاره به چند مورد از ویژگی‌های شاخص قمر بنی‌هاشم (ع)، گفت: ایشان در یکی از روایات، «ابوالفضائل» نامیده شده به معنای پدر فضیلت‌ها. از ویژگی‌های شاخصی که برای حضرت بیان شده، «اَخُ المُواسی» با معنای لغوی غمخواری است. این واژه اینگونه معنا پیدا می‌کند که کسی چنان درد دیگران را می‌شنود که طرف مقابل احساس می‌کند بهتر از او با دردش همراهی می‌کند. در ادامه هم در پی حل مشکل او برمی‌آید، آن اندازه که خود شخص نسبت به دردش آگاهی ندارد؛ گوش می‌دهد، همدردی می‌کند و در ادامه در پی حل مشکلش برمی‌آید.
سنگری ادامه داد: ویژگی دیگر «ناقد البصیرة» است به معنای چشم‌های تیزبین داشتن و در صورت‌ها نماندن و پشت چهره‌ها را دیدن؛ از رفتار، سخن گفتن و سلوک افراد می‌تواند به درون آن‌ها پی ببرد. تعبیر دیگر این ویژگی این است که حضرت چشم‌های تاثیرگذاری داشت که می‌توانست روی دیگران تاثیر بگذارد و چنین چشم‌هایی مسلما از یک قلب پاک سیراب شده‌اند. حضرت عباس (ع) غیر از چشم‌های تاثیرگذار، صاحب بصیرت بود و ژرفا را می‌کاوید.
وی در پایان اظهار کرد: امام زمان (عج) درباره ایشان می‌فرماید: «الاخذ لغده من امسِه» به این معنا که حضرت ابوالفضل (ع)، از دیروز و امروز برای فردایش بهره‌گیری می‌کرد؛ یعنی دوراندیش و آینده‌نگر بود. ما گاهی در گذشته زندگی می‌کنیم و برخی هم فقط اکنون را می‌بینند. اما برخی گذشته را می‌بینند، ولی در گذشته نمی‌مانند و از آن بهره می‌گیرند. امروز را هم می‌بینند، ولی از آموخته‌های امروز برای ساختن آینده بهره می‌گیرند. این جملات به بیان امروزی، همان آینده‌پژوهی است. بزرگترین کسی که آینده‌سازی و آینده‌نگری را به ما درس می‌دهد، حضرت عباس (ع) است.
نظر شما