اين طرح تاكنون در سطح بسیاری از متون قدیمی اجرا شده است و طبق برآوردها در كتابخانه‌های مختلف، در مرحله اول بيش از هزار نسخه سند و تصوير نادر خطی و تاريخی «فاكسيميله» شده است.
در حقیقت كتابخانه‌های کشور از مدت‌ها قبل «طرح فاكسيميله» كتاب‌ها را در دستور كار خود قرار داده و سال‌ها است مشغول انجام آن هستند.
اما پرسش اینجاست آیا نسخه‌برگردان می‌تواند جایگزین تصحیح انتقادی متون شود؟
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در گفت‌وگو با صاحب‌نظران دیدگاه‌های آن‌ها را درباره چاپ فاکسیمیله جویا شده است که در ادامه بخش‌هایی از آن از نظرتان می‌گذرد:
امتیازهایی که باید به نسخه‌های خطی داد
سید علی آل داوود، پژوهشگر و مصحح نسخه‌های خطی معتقد است عکسبرداری از نسخه قدیمی بسیار دشوار و گاهی لازم است از همه حواشی عکس گرفته شود. برای مثال موقع عکسبرداری نقطه‌ای جا انداخته می‌شود و گاهی یک کلمه که در متن کم بوده در حاشیه گذاشته شده است. مصححانی که به دنبال یک نسخه خطی قدیمی و اصلی هستند و آن نسخه را در اختیار ندارند با این چاپ امکان انتشار یک نسخه اصیل برایشان فراهم می‌شود. برای مثال «الأبنیه» نسخه‌ای در کتابخانه ملی وین است و قابل دسترسی برای پژوهشگران ایرانی نیست، ولی وقتی به صورت عکسی نسخه منتشر شود خدمت بزرگی به پژوهشگران صورت می‌گیرد.
آل داوود معتقد است نام نهادن نام کتاب‌سازی بر روی چاپ فاکسیمیله صحیح نیست. او در این باره می‌گوید: نام نهادن «کتاب‌سازی» در این زمینه جایز نیست، چون به هر حال نسخه‌ای عرضه می‌شود؛ اگر گاهی کیفیت چاپ بد باشد که این مسئله و موضوع دیگری است. گاهی امکانات به مصحح اجازه چاپ دقیق یک نسخه را نمی‌دهد؛ برای مثال کهن‌ترین نسخه مثنوی مولانا در قونیه است و اولین‌بار از سوی مرکز نشر دانشگاهی به صورت عکسی منتشر شد، بعدها تُرک‌ها متوجه شدند و آن‌ها هم این نسخه را چاپ کردند. این تفاوت است که نسخه خطی در کجا نگهداری می‌شود و عکسی که گرفته می‌شود با کیفیت است یا خیر یا به میزان کیفیت آن چه امتیازی می‌توان داد.
متن کامل گفت‌وگو را اینجا ببینید.
فاکسیمیله به تخصص نیاز دارد
اما مختار کمیلی، دانش‌آموخته رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز و عضو هیئت علمی دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان بر این اعتقاد است فاکسیمیله تنها یک چاپ است و یک کار تحقیقی نیست و ممکن است فقط در مقدمه نویسنده زحمتی کشیده باشد. نسخه‌برگردان به محققان که در شهرستان‌ها هستند کمک می‌کند تحقیق خود را بدون دیدن نسخه انجام دهند. اگر محققی قصد کتاب‌سازی داشته باشد بدون فاکسیمیله هم می‌تواند چنین کاری کند، ولی به هر حال خواندن فاکسیمیله به تخصص نیاز دارد. اگر تخصص لازم نباشد محقق کار دیگران را به نفع خود چاپ می‌کند و این موضوع در همه زمینه‌ها دیده می‌شود و ما چاپ فاکسیمیله را کتاب‌سازی نمی‌دانیم. گاهی مقدمه‌ای نوشته می‌شود و چاپ به صورت فاکسیمیله منتشر می‌شود، بدون آنکه تصحیحی صورت بگیرد.
کمیلی همچنین می‌افزاید: ممکن است برخی بخواهند سوء استفاده و پخته‌خواری کنند ولی احتمالش کم است. این‌ها وابسته به آن است متن چگونه متنی باشد، تا چه اندازه خوانا یا ناخوانا باشد؛ همه را به یک چوب نمی‌توان زد. وابسته به این است عکسی که می‌گیریم چگونه عکسی باشد. بعضی نسخه‌ها با خط خوب نوشته شده و تفاوت دارد با نسخه‌هایی که بد خط نوشته شده است. آنچه مسلم است چاپ فاکسیمیله یک چاپ است و یک کار تحقیقی نیست. به عنوان یک کتاب نمی‌توانیم به آن نگاه کنیم. تنها اثری است که به محقق کمک می‌کند و یک ابزار در اختیار محقق قرار می‌دهد. فقط در مقدمه نویسنده ممکن است زحمتی کشیده باشد.
متن کامل این گفت‌وگو را اینجا بخوانید
آیا فاکسیمیله کتاب‌سازی است؟
کتاب‌سازی به عنوانی اطلاق می‌شود که فرد بدون تلاش اثری را منتشر کند. در کتاب‌سازی مولف بدون هیچ زحمتی اثری را به بازار نشر وارد می‌کند نام قدیم کتاب‌سازی را «سرقت» یا «انتحال» می‌نامیدند.
سعید شفیعیون، فارغ‌التحصیل دانشگاه تهران و دانشیار دانشگاه اصفهان درباره نزدیک شدن فاکسیمیله به کتاب‌سازی می‌گوید: در واقع هنر فاکسیمیله این است که متنی مهم را که به اعتبار نسخه‌شناختی هم ارزشمند است، در اختیار مخاطب قرار دهد. هم از این رو چاپ فاکسیمیله باید بسیار معیارین و صحیح و آراسته عرضه شود؛ امری که در سال‌های اخیر بعضا به بهانه ارزش تمام شده نشر، جدی گرفته نشده است و بیشتر به کتاب‌سازی نزدیک شده است. افزون بر چاپ بی‌کیفیت، مقدمه سبک و غیر تحقیقی و فقدان نمایه‌های لازم از رذایل این نوع کارهای سخیف است، خاصه در عصری که امکان رویت صورت دیجیتالی نسخه‌ها فراهم است.
او می‌افزاید: فاکسیمیله راه جدایی می‌رود و تصحیح انتقادی هم راه جدایی می‌پیماید. فاکسیمیله در واقع راهی است برای عرضه نسخه‌ای مهم از متنی برجسته که یا تاکنون تصحیح نشده و یا تصحیح آن نیاز مقدمات و درنگ بیشتر است و ضمنا موجب طرح مسائل بیشتری در خصوص متن‌شناسی اثر و نسخه‌شناسی آن است. چاپ فاکسیمیله نسخه را همان‌گونه که هست نشان می‌دهد و بعضی گرفتاری‌های مشکل متون را با رجوع به اصل نسخه می‌توان حل کرد. چاپ کتاب در عرصه تراث‌پژوهی استانداردهای خاص و ویژه‌ای دارد؛ چه به صورت عکسی چه حروف‌چینی. در واقع باید همراه تحقیق متنی و فرامتنی و نمایه باشد تا رجوع به آن ممکن و آسان باشد و ضمنا عرضه صورت چاپی آن باید خیلی شکیل باشد. میکروفیلم‌ها و تصویرهایی که اساس فاکسیمیله قرار می‌گیرد باید کیفیت عالی و مناسب داشته باشد. من دیده‌ام بعضا میکروفیلم‌های قدیمی چاپ فاکسیمیله شده؛ آنگونه که غرض اصلی از چاپ فاکسیمیله که انتقال تمام ویژگی‌های نسخه به مخاطب است، نقض شده است.
در سال‌های اخیر موسسات مختلف تلاش کرده است تا چاپ متون را به بهترین شکل انجام دهند برخی مثل کتابخانه مجلس شورای اسلامی و موسسه پژوهشی میراث مکتوب موفق بوده‌اند و برخی نیز تنها چاپ‌هایی کم‌محتوا انجام داده‌اند. اما برای جبران چاپ‌های بی‌کیفیت چه کارهایی می‌توان انجام داد.
متن کامل این گفت‌وگو را اینجا بخوانید.
تصحیح متون کار طاقت‌فرسایی در مقابل فاکسیمیله
احسان مقدس از مصححانی است که بیشتر در زمینه متون پزشکی پرندگان و حیوانات تصحیح و تحقیق کرده او اعتقاد دارد: ما در زمینه چاپ نسخه‌برگردان عقب هستیم. او در این باره بر این اعتقاد است: درباره سرقت باید بگویم فاکسیمیله سرقت محسوب نمی‌شود چون شناسنامه نسخه ذکر می‌شود. این نسخه متعلق به آستانه قدس یا کتابخانه ملک است و شرح می‌دهیم نسخه در آنجا نگهداری می‌شود، تاریخ کتابت آن به چه زمانی برمی‌گردد و تعداد صفحاتش چند صفحه است. تصحیح متون کار طاقت‌فرسایی است و می‌توان گفت تصحیح کاری طولانی است و گاهی جامعه تشنه کتاب است و انتظار دارد اثر فاکسیمیله زودتر به دست محقق برسد. تعداد بسیار زیادی نسخ خطی در زمینه طب سنتی به زبان عربی وجود دارد، ولی در زبان عربی مصحح متون شاید بیش از چهار نفر نیستند که این تعداد را تصحیح و مقابله کنند و ما ناچار هستیم لااقل نسخه‌های خطی خوش خط را جلو بگذاریم تا مصحح بتواند تصحیح کند. البته کتابخانه‌هایی مانند مجلس و ملی در سال‌های گذشته به چاپ این آثار روی آورده‌اند؛ برای مثال دست خط‌هایی میرعماد را منتشر کرده‌اند و یا کتابخانه آستان قدس آثاری را به این شیوه منتشر کرده است.
متن کامل این گفت‌وگو را اینجا بخوانید
متن کامل این گفت‌وگو را اینجا بخوانید.
مقدمه‌ای جامع و کامل نوشته شود
محمد وفادار مرادی سال‌های در آستان قدس رضوی به فهرست‌نگاری مشغول بوده است اعتقاد دارد چاپ فاکسیمیله باید مشکلاتی را حل کند که مصححان از عهده آن برنمی‌‌آیند. برای مثال گاهی مقدمه‌ها کامل نیست و فاکسیمیله می‌تواند مشکلات آن را حل کند. او در این باره می‌گوید:عموما برای چاپ فاکسیمیله ضرورت دارد و بایسته است مقدمه‌ای جامع و مانع قلمی شود که به عنوان مقدمه یا پیشگفتار در ابتدای نسخه‌برگردان درج می‌شود. این مقدمه شامل چند بخش می‌شود. ۱.ترجمه خود مولف، ۲. مسائل کتابشناسی نسخه‌ای که چاپ فاکسیمیله شده است. یعنی نسخه حاضر در چه سالی تالیف شده و برای چه کسی انجام شده است. جایگاه کتاب در موضوع و تاریخ آن علم چیست. برای مثال اگر «قانون» ابن سینا را چاپ عکسی می‌کنیم باید بنویسیم جایگاه قانون در کتاب‌های طبی چه رفعتی دارد و چه کسانی شرح نوشته‌اند. چه مشکلی از تاریخ حل کرده و ابن سینا در چه سالی آن را نوشته و تالیف کرده است. مسئله سوم نسخه‌شناسی نسخه است. نسخه خطی در کدام کتابخانه و گنجینه خطی نگهداری می‌شود و دلایل و امتیازات نسخه شرح کلی داده شود که چاپ فاکسیمیله کنیم. به طور مثال خط یا کاغذ نسخه چیست، آیا ناقص یا کامل است؟ آیا بلاغ دارد، آیا بر علما یا مولف و یا بر اکابر تلامذه مولف خوانده شده و درجه اعتبار نسخه چیست آیا بلاغ دارد آیا مصحَّح است آیا بر علمای قرون بعد خوانده شده یا خیر. حتی کسی که اقدام با چاپ فاکسیمیله می‌کند پر بیراه نیست یادداشت‌های صدر و ذیل نسخه را معرفی کند. ممکن است یادداشتی مشتمل بر یک قطعه یا غزل یا رباعی از شاعری گمنام باشد یا شرح واقعه تاریخی باشد. ولی اولویت اول فاکسیمیله احیای اثر است؛ اگر جلد نسخه نفیس است آن جلد باید معرفی شود. در کدام حوزه نسخه‌شناسی کتابت شده است. و کانون نسخه‌نویسی معرفی شود و همه باید در مقدمه احیاکننده چاپ فاکسیمیله بیان شود.
همچنین چاپ فاکسیمیله محقق را از تصحیح انتقادی بی‌نیاز نمی‌کند چاپ فاکسیمیله ما را بی‌نیاز از تصحیح انتقادی نمی‌کند. و حتی شیوه صائب برخی از مصححان آن است که در صورت تصحیح انتقادی انتهای کتاب مطبوع نسخه خطی را به صورت عکسی درج می‌کنند که در این صورت فایده کتاب برای محققان نکته‌سنج خواهد شد.
متن کامل این گفت‌وگو را اینجا بخوانید
چاپ دیجیتال بوی تنبلی است؟
مصطفی درایتی قائم‌مقام تولیت مدرسه عالی شهید مطهری است. او از معدود افرادی است که با چاپ دیجیتال موافق نیست و می‌گوید این چاپ بوی تنبلی و کهولت می‌آید. چاپ فاکسیمیله یا نسخه‌برگردان مدتی است که در ایران رواج بیشتری پیدا کرده و درباره نسخه‌های خاصی است که تحقیق نشده یا تحقیق شده است. فاکسیمیله هزینه بسیار سنگینی دارد و معمولا قابل استفاده نیست، مگر اینکه همراه آن متن تصحیح انتقادی شود. ولی به نظر من این شکل چاپ کار خیلی توجیهی ندارد. درباره نسخه خاص شاید توجیه شود که هزینه سنگین که کاغذ آن تفاوت دارد و یا چاپ متفاوت است مورد استفاده قرار گیرد. این چاپ این گونه در ایران رواج پیدا کرده که فردی نسخه‌ای را یافته است و یا به طور معمول می‌خواهد با یک مقدمه به چاپ برساند. در این نوع چاپ به اکثر نسخه‌های خاص معمولا توجهی نمی‌شود و هیچ کس این هزینه را نمی‌کند. از این چاپ گاهی اوقات بوی تنبلی احساس می‌شود. اگر نسخه‌ای مهم است باید با تصحیح انتقادی قابل قبول کار منتشر شود. از نسخه فاکسیمیله به صورت محدود می‌توان استفاده کرد مگر کسانی که می‌خواهند تصحیح انتقادی کنند و دسترسی به نسخه نداشته باشند. اما کسانی که نسخه را در اختیار دارند باید این نسخه، تصحیح انتقادی شود و چند صفحه به عنوان نمونه کار فاکسیمیله شود کفایت کرد. چند صفحه را به صورت طبیعی در نسخه آوردن مفید است، ولی در کل به این شکل منتشر شود به نظر من ضرر آن بیشتر از منافع آن است.
استانداردهای لازم رعایت شود
دیدگاه‌های مختلفی درباره چاپ نسخه‌برگردان از نگاه پژوهشگران وجود دارد. عده‌ای این چاپ را مفید و برخی کتاب‌سازی می‌دانند. آنچه مسلم است این نوع چاپ از مشکلات و فوایدی برخوردار است و وظیفه پژوهشگران است که استانداردهای لازم برای چاپ را رعایت کنند. رسالت کتاب انتقال اندیشه است و برای افزایش شمارگان در کتابخانه‌ها آثار چه نوع دیجیتال و چه مکتوب نویسندگان تمام تلاش خود را انجام دهند و چاپ فاکسیمیله را به بهترین نوع ممکن ارائه کنند.
متن کامل این گفت‌وگو را اینجا بخوانید
خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) برای بررسی هرچه بیشتر فواید و مضرات فاکسیمیله با موسسه پژوهشی میراث مکتوب _ که یکی از موسسات فعال در این زمینه است تماس گرفت _ اما مدیر این موسسه حاضر به گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا نشد.
نظر شما