خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- نگار جمشیدنژاد: روز جهانی میراث یا بناهای تاریخی رویدادی سالانه است که هر ساله در 18 آوریل (مطابق با 29 فروردین )برگزار می‌شود. هدف این پروژه حفظ میراث انسانی و شناخت تلاش سازمان‌های مربوطه در این زمینه است.

شورای بین‌المللی آثار تاریخی (ICOMOS) در سال 1982، روز 18 آوریل را به عنوان «روز میراث جهانی» پیشنهاد داد و سپس مجمع عمومی یونسکو در سال 1983 آن را تصویب کرد. این انتخاب و نام‌گذاری با هدف افزایش آگاهی از اهمیت میراث فرهنگی بشر و دوچندان کردن تلاش دو جانبه برای حفاظت از میراث انسانی است.

گردشگری در حوزه‌ میراث فرهنگی و تاریخی، مانند دیگر حوزه‌های این صنعت، تابع قوانین و مقرراتی است که به حفظ میراث فرهنگی و تاریخی و جلوگیری از آسیب‌ رسیدن به آن‌ها می‌انجامد. از سوی دیگر، این قوانین گردشگری قاعده‌مند و به‌هنجار را نیز ممکن می‌سازد. 

نوروز امسال با خبرهای ناخوشایند آسیب‌رسانی گردشگران به مکان‌های تاریخی نگرانی فعالان و دلسوزان میراث فرهنگی را در پِی داشت. بازگوکردن این نکته که در زمینه‌ آموزش و آگاهی‌ چگونگی نگاهداری از میراث فرهنگی با دشواری‌هایی روبه‌رو هستیم، سخنی گزافه نیست و نیاز به بررسی و برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت وبلندمدت دارد. اگرچه خوشبختانه در این زمینه کتاب‌هایی در بازار نشر ایران نوشته یا ترجمه شده و قابل دسترسی است اما این نیاز همچنان درخور توجه و نگاه دلسوزانه‌ بیشتر است. 

در همین راستا نظر دو تَن از نویسندگان، کنشگران و پژوهشگران حوزه‌ میراث‌فرهنگی و گردشگری را جویا شدیم. 

دکتر حسین سلطان‌زاده، دانش‌آموخته معماری، استاد معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، نویسنده، سردبیر و مدیر مسئول فصلنامه معماری و فرهنگ (۱۳۷۸-۱۳۹۲) و عضو هیات امناء انجمن مفاخر معماری ایران، در پاسخ به این پرسش که چرا بعضی از مردم نسبت به آثار و بناها و اشیاء تاریخی کم‌توجه هستند و عده‌ معدودی حتی ممکن است به آن‌ها آسیب بزنند و چگونه می‌توان این پدیده را اصلاح کرد و به مردم آموزش داد گفت: لازم می‌دانم این نکته را بگویم که از دید عمومی آثار فرهنگی و  هنری را می‌توان به چند دسته تقسیم‌بندی کرد؛ نخست آثاری که آن‌ها را می‌توانیم مقدس بنامیم، یعنی آثاری که در نگاه یک ملت، امت یا گروه مقدس هستند و به‌شدت از آن مراقبت می‌کنند و آسیبی به آن نمی‌رسانند. برای مثال قرآن کریم در فرهنگ ما مقدس است و این تقدس باعث می‌شود که نه‌تنها از آن مراقبت شود بلکه کوچکترین بی‌احترامی به آن رواداشته نشود. به‌همین‌گونه شمایل حضرت مسیح از احترام ویژه‌ای در میان مسیحیان برخوردار است.

وی افزود: در دسته‌ دوم اشیا و پدیده‌هایی را داریم که دارای حرمت هستند و ارزشمند به حساب می‌آیند که بخشی از بناها و آثار تاریخی را می‌توان در این دسته قرار داد. برای نمونه تا چند دهه پیش و شاید در برخی از جاها هنوز هم این‌گونه باشد، که نانی که روی زمین می‌افتاد دارای حرمت بود و از زمین برداشته و در جایی قرار داده می‌شد که با زباله ترکیب نشود. چون نان در فرهنگ ما پدیده‌ دارای حرمتی بود. پس پدیده‌ها و اشیایی را داریم که تنها دارای ارزش مادی نیستند بلکه دارای حرمت هم هستند. در دسته‌ سوم اشیا و آثاری را می‌توان پدیده‌های ارزشمند و گرانبها دانست. و در دسته‌ چهارم، اشیا و آثار قابل توجه جای می‌گیرند.

این دسته‌بندی چگونه می‌تواند در ذهن افراد جای بگیرد؟ مهمترین کار در این زمینه آموزش و رسانه‌ای کردن است. در مورد آموزش تا آنجا که من در دوران خودم شاهد بودم و کمابیش هنوز در جاهایی همین‌طور هست، ما با یک مساله مواجهیم که از دوره‌های قبل یعنی شصت‌هفتاد سال پیش یا حتی دورتر به درس تاریخ و دروس فرهنگی در عمل بهای چندانی داده نمی‌شد. در خاطرم هست که در گذشته گاه از معلمان متوسط در درس تاریخ استفاده می‌کردند. این سبب می‌شد در ذهن دانش‌آموزان تاریخ به عنوان یک موضوع و محتوای کسل‌کننده جلوه‌گر شود و ناخودآگاه به تاریخ به‌عنوان یک پدیده ارزشمند، گرانبها و جذاب نگاه نکنند. بنابراین به باور من بخشی از این مشکل به نگاهی که از گذشته به تاریخ شده است برمی‌گردد و به‌تدریج باید اصلاح شود.

سلطان‌زاده ادامه داد: نکته دیگر این است که آثار و نشانه‌های تاریخی و فرهنگی را باید ارزش‌گذاری و در رسانه‌ها مطرح کرد، ولی گاه شاهد این هستیم که خلاف این اتفاق می‌افتد و بناهای تاریخی مورد توجه قرار نمی‌گیرند و حرمت آن‌ها زیر پا گذاشته می‌شود و گاه ممکن است غیرمستقیم یک نگاه منفی به‌خصوص نسبت به آثار کهن و باستانی وجود داشته باشد که بی‌گمان اثرگذار است. از نظر من در قدم اول لازم است از طریق رسانه‌های عمومی ارزش تاریخی، فرهنگی و جهانی این آثار گوشزد و آموزش داده شود برای مثال نمونه‌هایی آورده شود که در کشورها و سرزمین‌های مختلف چگونه این آثار را حفظ می‌کنند.

وی افزود: من حتی فکر می‌کنم در برخی مواقع سازمان‌های مسئول ما گاه به خاطر کمبود بودجه حفاظت کامل و بایسته را از آثار بسیار کهن نمی‌کنند. از این‌رو ما نمی‌توانیم در حفظ آثار از مردم انتظار داشته باشیم.

من در خاطرم هست که دکتر صادق ملک‌شهمیرزادی چند دهه پیش از مجموعه تپه زاغه نقشه‌برداری و نقشه خانه‌های این تپه را منتشر کرده بود ولی سه‌چهار دهه از کار ایشان نگذشته بود که به دلیل عدم حفاظت از این مجموعه و در اثر بارندگی و پدیده‌های طبیعی، باقی‌مانده خانه‌هایی که زیر لایه‌های خاک چند هزار سال باقی بود، طی چند دهه به شدت آسیب دید، تا آنجا که من چند سال پیش دورادور این را شاهد بودم. این در حالی است که دکتر شهمیرزادی  قدمت مجموعه تپه زاغه را به بیش از پنج تا شش هزار سال پیش نسبت داده بود. وقتی از سوی نهادهای رسمی با چنین مجموعه‌ ارزشمندی به دلیل کمبود بودجه یا مشکلات دیگر کم‌توجی می‌شود، دیگر نمی‌توان از مردم انتظاری داشت.

از این‌رو به گمان من باید به مردم آگاهی داده شود که در کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای پیشرفته چگونه به پدیده‌ها و آثار و اشیاء فرهنگی توجه و از آن‌ها حفاظت می‌شود و چقدر برای این‌کار هزینه می‌کنند. موزه‌های جهان و نحوه مرمت آثار نشان داده شود تا مردم بدانند چه هزینه‌هایی با دقت صرف نگاهداری و مرمت آثار می‌شود و مهمتر از همه به باور من آموزش کودکان در این زمینه می‌تواند بسیار زیاد اهمیت داشته باشد و لازم است به تدریج محتواها و کتاب‌هایی برای کودکان تالیف شود که آن‌ها از سنین پایین با اهمیت تاریخ و اشیاء تاریخی آشنا شوند.

اگر از کودکی این آموزش‌ها شروع بشود موضوع ملکه ذهن افراد می‌شود. بنابراین هم‌زمان باید هم در رسانه‌ها و هم در حوزه کتاب  و آموزش کودکان چنین کاری صورت بگیرد تا به تدریج بتوانیم به سمتی برویم که نه‌تنها عده اندکی به آثار فرهنگی آسیب نزنند بلکه همه مراقب حفظ این آثار و اشیاء فرهنگی باشیم.



آرش نورآقایی، کارشناس گردشگری، صاحب امتیاز و مدیرمسئول فصلنامه گیلگمش (فارسی و انگلیسی)، مدیر مسئول انتشارات نوسده، سفرنامه‌نویس و نویسنده‌ کتاب‌هایی در زمینه‌ گردشگری در گفت‌و‌گو با ایبنا، ریشه‌ آسیب‌های خواسته و ناخواسته‌ای که مسافران به‌ویژه در سفرهای نوروزی به مکان‌های تاریخی می‌زنند را در عدم آموزش در این زمینه دانست و گفت: بودجه‌ای که معاونت گردشگری یا وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری برای آگاه کردن مردم نسبت به اهمیت میراث و آموزش چگونگی گردشگری و سفر هزینه می‌کند بسیار ناچیز است. از این‌رو در نشست‌هایی که زیر نظر معاون میراث فرهنگی  برای راه‌اندازی معاونت معرفی و آموزش برگزار می‌شود، بحث اصلی ما ضرورت آموزش شناخت انواع میراث اعم از میراث فرهنگی میراث ملموس میراث منقول غیرمنقول و چگونگی برخورد و نگاهداری از آن است.

وی افزود: ریشه‌ برخورد نادرست گردشگران با آثار تاریخی بیشتر از این‌جاست که ما در زمینه‌ نگاهداری از میراث کتاب کم داریم، از سویی صدا سیما و رسانه‌ها در این‌باره به آموزش عمومی نمی‌پردازند. در کل در این زمینه برنامه‌های مدون آموزشی نداریم و برای آموزش در مدارس برنامه‌‌ریزی نکررده‌ایم و کاری نمی‌کنیم. بنابراین بر این نکته پافشاری می‌کنم که آگاهی‌دادن هم در زمینه‌ سفر رفتن و هم درباره‌ی احترام و چگونگی برخورد با انواع میراث باید جز آموزش‌های ما باشد و این مهم‌ترین مساله در جلوگیری از این‌گونه آسیب‌های فرهنگی است.

در ادامه به معرفی شماری از کتاب‌های آگاهی‌بخش در زمینه‌ قوانین میراث‌فرهنگی و گردشگری و کتاب‌های آموزشی این حوزه می‌پردازیم. با یادآوری اینکه همچنان در زمینه‌ آموزش به‌ویژه تالیف کتاب‌هایی با قابلیت آموزش کودکان در چگونگی برخورد با میراث فرهنگی کمبودها و کاستی‌های بسیاری داریم.

در نمونه‌های برشمرده شده‌ کنونی نخست به چند کتابی اشاره می‌شود که از قوانین این حوزه (در جهان و ایران) یاد کرده‌اند. روشن است که آشنایی با آن قوانین شرط نخست گردشگری درست و پایدار است. برخی از کتاب‌هایی که بر اساس تجربیات و مطالعات گردشگران نوشته شده‌اند و نیز از کتاب‌هایی که خواننده را با مقدمات گردشگری میراثی آشنا می‌کنند نیز یاد شده است. هم‌چنین چند کتاب که به جنبه‌های اقتصادی و آموزشی گردشگری میراث فرهنگی پرداخته‌اند، معرفی شده‌ است. سرانجام به نمونه‌ای از آثاری خواهیم پرداخت که رفتارِ درست و سنجیده‌ی گردشگران و راهنمایان گردشگری را برشمرده‌اند و کاربرد آموزشی دارند. در پایان نیز کتابی که نمونه‌ای موردی از یکی از قطب‌های گردشگری ایران است، بازشناسانده شده است.



کتاب‌هایی برای آشنایی با قوانین گردشگری میراث
طبیعی است که برای شناخت هر صنعت و حرفه‌ای باید با قوانین جهانی آن آشنا شد. صنعت گردشگری نیز از این قاعده مستثنا نیست. برای آشنایی با قوانین بین‌المللی گردشگری، کتاب کم‌حجم «منشور جهانی اخلاق گردشگری» گزینه‌ی خوبی است. این کتاب را که از اسناد مصوب سازمان جهانی گردشگری و سازمان ملل متحد است، امیرحسین ایمانی‌زاده ترجمه و انتشارات مهکامه در 94 صفحه در سال 1395 روانه‌ بازار کتاب کرده است. 



رضا زنده‌گل در کتاب «مجموعه قوانین و مقررات میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» خواننده را با مجموعه‌ای از قوانینی آشنا می‌کند که آگاهی از آن‌ها برای هر راهنمای گردشگری و خودِ گردشگران ضروری است؛ همچنین در این کتاب دسترسی به گستره‌ای از قوانین متعدد میراث فرهنگی دستیاب‌تر شده است. کتاب یاد شده در چهار فصل است. در فصل آغازین قانون‌های تشکیل سازمان میراث فرهنگی و اساس‌نامه‌ی این سازمان و آیین‌نامه‌های آن آمده است. در فصل دوم قوانین و اساس‌نامه‌ی سازمان صنایع دستی گردآوری شده است. همچنین قانون کنوانسیون حراست از میراث فرهنگی ناملموس و قوانین الحاقی آن آمده است. در فصل سوم مصوبه‌ی شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری در برنامه‌های توسعه‌ و سرمایه‌گذاری‌ها برشمرده شده و در فصل چهارم قانون مدنی مصوب سال 1307 و قانون مجازات اسلامی ( تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده) مصوب سال 1375 آورده شده است. بدین‌گونه خواننده مجموعه‌ای گسترده از قوانین میراث فرهنگی و گردشگری را در این کتاب مطالعه خواهد کرد. این کتاب در 427 صفحه و توسط انتشارات چتر دانش منتشر شده است. 



رحیم یعقوب‌زاده و زهرا مناف‌زاده‌هیر در کتاب آگاهی‌بخش «میراث و گردشگری فرهنگی» به یکی از ضرورت‌های مطالعاتی این حوزه توجه نشان داده‌اند. این کتاب با بهره‌جویی از مطالعات و تجربیات کنشگران حوزه‌ی گردشگری و میراث فرهنگی، با بررسی نظریه‌ها و مدل‌هایی فراهم آمده است که تاکنون پیرامون گردشگری ارائه شده‌اند. طبقه‌بندی آن نظریه‌ها و مدل‌ها کار سودمندی است که دستیابی به شیوه‌ای از مطالعات گردشگری را ممکن ساخته است. این کتاب در پنج فصل تدوین شده است. فصل‌های پنج‌گانه این‌گونه‌اند: مفاهیم و کلیات؛ انگیزه‌ها و گونه‌های گردشگری؛ عناصر گردشگری و آثار فرهنگی اجتماعی گردشگری؛ میراث فرهنگی ایران و گردشگری فرهنگی؛ و سرانجام: نتیجه‌گیری و راه‌کارهای توسعه‌ی گردشگری. مجموعه مقررات و منشور گردشگری فرهنگی و میراث فرهنگی نیز در پایان آورده شده است. این کتاب که حاوی اساسی‌ترین مباحث میراث فرهنگی و گردشگری فرهنگی است، به دستیاری انتشارات جهاد دانشگاهی در 240 صفحه در سال 1396 انتشار یافته است.



کتاب‌هایی برای آشنایی مقدماتی با صنعت گردشگری 
پیداست که آگاهی از شیوه‌های درست و به‌هنجار گردشگری فرهنگی نیاز به مطالعاتی دارد که ضمن تشریح مبانی این صنعت، به شناخت مقدماتی آن بینجامد. مرتضی بذرافشان در کتاب «درآمدی بر صنعت گردشگری» (نشر مهکامه- چاپ سوم 1395) به چنین کاری دست زده است. فصل‌های هفت‌گانه‌ی این اثر عبارتند از: مبانی گردشگری؛ تقاضای گردشگری؛ عرضه گردشگری؛ اثرات گردشگری؛ سازمان‌های بین‌المللی و ملی؛ برنامه‌ریزی گردشگری و گردشگری در آینده. این کتاب مرجع از اعتبار آموزشی برای تدریس در آموزشگاه‌ها برخوردار است.



دو کتاب ترجمه‌ای نیز برای شناخت مقدماتی صنعت گردشگری و میراث فرهنگی در بازار کتاب ایران در دسترس است. نخست کتاب «جنبه‌های اقتصادی میراث فرهنگی» است. این کتاب که نوشته‌ی دو تَن از آگاهان این عرصه مایکل هاتر و وایلد ریزو است، توسط علی‌اعظم محمدبیگی ترجمه و از سوی انتشارات امیرکبیر در 293 صفحه و به سال 1383 چاپ شده است. فصل‌های کتاب یادشده عبارتند از: مقدمه‌ای بر جنبه‌های اقتصادی میراث فرهنگی؛ هفت پرسش درباره‌ی اقتصاد میراث فرهنگی؛ ارزشیابی میراث فرهنگی؛ بهینه‌سازی استفاده از میراث فرهنگی؛ ارزش میراث فرهنگی؛ اقتصاد سیاسی احیای میراث فرهنگی؛ میراث فرهنگی و سیاست‌های حفظ آن؛ تحولات سیاست حفظ میراث ساختمانی در بریتانیا؛ ویژگی‌ها و تحولات اخیر سیاست میراث فرهنگی در ژاپن؛ سیاست‌های مالیاتی و میراث فرهنگی؛ سیاست‌های خصوصی‌سازی در ونیز؛ حفظ بناهای تاریخی در فرانسه؛ پیش به سوی بازار اروپایی برای کالاهای فرهنگی و هنری؛ پیش به سوی یک سیاست عملی در حوزه‌ میراث فرهنگی. همه‌ی این مباحث جهانی برای آشنایی با تجربیات دیگران در حوزه‌ی گردشگری و میراث فرهنگی، به‌کار آمدنی و ضروری است.



به همین‌گونه باید از کتاب «میراث فرهنگی و گردشگری» نوشته‌ی دالن‌جی تیموتی یاد کرد که اکبر پورفرج آن را به دستیاری انتشارات کتاب مهربان در سال 1394 ترجمه و منتشر کرده است. اطلاعاتی که نویسنده در این کتاب درباره‌ی گردشگری میراثی به دست می‌دهد اهمیت بسیار دارد و نشان می‌دهد که گردشگری در حوزه‌ی میراث فرهنگی دارای چه پیشینه و کارکردها و ضرورت‌هایی است. 
اثر باارزش دیگر در این بخش از گردشگری میراث، کتاب «مدیریت گردشگری میراث فرهنگی» نوشته‌ی محمدرضا صالحی‌پور است. این کتاب در 264 صفحه توسط انتشارات چهارباغ، در اصفهان چاپ شده است.



کتاب‌هایی درباره‌ گردشگری قاعده‌مند
اثر مهمی که در بازار کتاب ایران برای شناخت و آموزش گردشگری درست و هنجارمند در دسترس است، کتاب «رفتار گردشگر مسوولیت‌پذیر» نام دارد. این کتاب نوشته‌ی کار ویدن است که حمیدرضا پوربرات و فاطمه عمی آن را ترجمه کرده‌اند. این کتاب به معضلات اخلاقی در سفر و نگرانی گردشگران در این زمینه می‌پردازد. اهمیت کتاب نه تنها از دید تئوری است بلکه از دید عمل‌گرایانه‌ی مؤلف نیز حائز ارزش است. این کتاب را دفتر پژوهش‌های فرهنگی در سال 1398 چاپ و منتشر کرده است.



فرایند تصمیم‌گیری گردشگر برای تعیین مقصد، وسیله‌ی ترابری، اقامت‌گاه و برنامه‌ی سفر، در کتاب «رفتار گردشگر؛ بن‌مایه‌ها و طرح‌های مفهومی» به‌دست‌آمدنی است. این کتاب نوشته‌ی فیلیپ پیرس است که حمید ضرغام‌بروجنی ترجمه و انتشارات ایران‌شناسی در سال 1391 در 334 صفحه چاپ کرده و در اختیار علاقه‌مندان به این مباحث قرار داده است.




دو کتاب کاربردی دیگر در این زمینه برشمردنی است. یکی کتاب «آداب معاشرت و الگوهای رفتاری در صنعت گردشگری»، نوشته‌ی جلال نصیریان است (انتشارات ایران‌شناسی). چاپ نخست این کتاب در سال 1391 و در 144 صفحه منتشر شده است. کتاب یادشده به بررسی رفتارهای اجتماعی و آداب معاشرت و اهمیت و جایگاه آن در صنعت گردشگری می‌پردازد. ساختاری که مؤلف برای کتاب خود درنظر گرفته کاملاً آموزشی است. هدف از انتشار آن نیز آشنایی راهنمایان گردشگری با آداب و رسوم مهمان‌نوازی و معاشرت ایرانیان و به قصد جذب گردشگران است. 

دیگری کتاب «آشنایی با فن راهنمایی در تور» است. این کتاب را اصغر حیدری نوشته است و چاپ پنجم آن را که نشان از توجه و اقبال خوانندگان به این اثر دارد، انتشارات ایران‌شناسی در سال 1393 منتشر کرده است. کتاب در شش فصل تهیه و تنظیم شده است. فصل‌ها با این عناوین مشخص شده‌اند: کلیات مفاهیم؛ اهمیت و نقش راهنما در گردشگری؛ وظایف راهنمای تور؛ راهنمای تور؛ ارتباطات، ارزیابی و بهبود و آموزش راهنمایان تورها.



یک نمونه‌ موردی در این زمینه کتاب «توسعه‌ی پایدار و گردشگری شهر ماهان- کرمان» یادکردنی است. نویسنده‌ کتاب، ندا فدایی، در این اثر به شهر ماهان به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم گردشگری ایران، توجه کرده و توان‌های آن را برای جذب گردشگر و توسعه‌ی پایدار گردشگری برشمرده است. هدف از تالیف این کتاب اندازه‌گیری سطح برنامه‌ریزی و عملکرد مسوولان در منطقه‌ی ماهان و شناسایی نحوه‌ ارتباط بین ابعاد برنامه‌ریزی و عملکرد مسوولان با توسعه پایدار گردشگری، عنوان شده است. این کتاب را نشر نارون در سال 1397 به بازار کتاب ایران عرضه کرده است.