خانه‌های اعیانی بوشهر؛ تداعی‌گر رونق تجارت و غنای فرهنگ جنوب

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا) در بوشهر، کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر؛ خانه‎‌های دهدشتی، قاضی و حمال‌باشی» نوشته فراز غلامزاده در آیینی با حضور استادان دانشگاه و جمعی  از اهالی فرهنگ و هنر استان بوشهر شامگاه جمعه‌(۲۶ اسفند‌ماه) در کافه تاریخی حاج‌رئیس به مدیریت ادریس عبدی‌پور رونمایی شد.

نویسنده کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» در بخش نخست این آیین درباره چگونگی ورودش به حوزه پژوهش در عرصه معماری بناهای شاخص بوشهر گفت: سال ۷۷؛ یعنی حدود ۲۵ سال پیش، هنگام گذر از کوچه‌ای در بافت تاریخی با بنای زیبایی که درحال تخریب شدن بود، مواجه شدم. حقیقتا از خراب کردن این خانه باشکوه خیلی منقلب شدم. همین تصویر ناراحت‌کننده موجب نگرانی و هدایت ذهنم به سمت بافت تاریخی و خانه‌های کم‌نظیرش شود؛ بنابراین علاوه‌بر پژوهش درباره تیم بناها و قلعه‌های تاریخی استان، عکس‌های زیادی از این بناها تهیه کردم. تلاش زیادی برای یافتن نقش‌های این ساختمان‌ها انجام دادم. حاصل این تلاش تدوین و انتشار کتاب «معماری بوشهر در دوره زند و قاجار» در سال 92 است. انتشارات «آباد بوم» این کتاب را منتشر کرده است. در این کتاب تقریبا 170 خانه و قلعه تاریخی استان به‌شکل مصور و همراه با نقشه معرفی شده است.

فراز غلامزاده ادامه داد: این کتاب، زمینه نگارش کتاب «پاکت‌های پستی سانسور شده در بوشهر» و همین کتاب تازه‌ منتشر شده‌ام؛ یعنی «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» شد که البته دو کتاب دیگر هم در آینده منتشر خواهم کرد.  یکی از آن‌ها درباره «بناهای تاریخی» و دیگری درباره «قلعه‌های تاریخی» استان بوشهر خواهد بود.  

وی به موضوع کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» که با‌کیفیت بالا و مصور در کاغذ گلاسه منتشر شده‌ است، اشاره و بیان کرد: این کتاب به معرفی سه خانه اعیانی‌(دهدشتی، قاضی و حمال‌‎باشی) در بافت تاریخی بوشهر می‌پردازد. متاسفانه از این سه خانه، فقط یکی از آن‌ها یعنی عمارت دهدشتی، باقیمانده است؛ البته دهدشتی عمارت نیست، بلکه خانه است. هرچند از این خانه هم بخش‌هایی از بین رفته اما خود ساختمان مرکزی، باقی مانده که به همت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرمت شده و امروز در خود موزه پزشکی و فرهنگسرای بافت تاریخی جای داده است.

نویسنده کتاب «معماری بوشهر در دوره زند و افشار» سپس با اشاره به تفاوت دو کلمه «خانه» و «عمارت» در معماری بوشهری توضیح داد: در معماری بوشهر میان دو کلمه «خانه» و «عمارت» در اطلاق به یک بنا تفاوت اساسی وجود داشته که برخاسته از ساختار طراحی آن‌ها است. ساختمان‌های بزرگ در چهار محل مرکزی بوشهر؛ یعنی بهبهانی، شنبدی، دهدشتی و کوتی را با نام «خانه» خطاب می‌کردند اما بناهای اعیانی که در محلات پیرامونی شهر مثل سنگی، بهمنی، جفره ماهینی، جفره علیباش، سبزآباد، رایانی و باغ ملا قرار داشتند، «عمارت» می‌نامیدند.

وی افزود: خانه به‌صورت حیاط مرکزی ساخته می‌شد و اتاق‌ها در چهار جهت حیاط قرار داشتند؛ یعنی حیاط در مرکز بود و در دو یا سه یا چهار جهت آن اتاق‌های سه‌دری و پنج‌دری در دو یا سه طبقه ساخته می‌شدند؛ اما عمارت که معمولاً در زمینی به مساحت یک هکتار بنا می‌شد، ساختمان یک طبقه یا دو طبقه و معدودی سه طبقه بود که در وسط زمین قرار داشت. معمولاً در یک یا دو یا سه یا هر چهار طرف عمارت اتاق وجود داشت و چند اتاق سه‌دری و پنج‌دری هم در ساختمان طراحی می‌شد.
 

غلام‌زاده در ادامه درباره دلایل پرداختن به سه خانه اعیانی بوشهری در کتاب تازه‌اش گفت: علت انتخاب این سه خانه از میان خانه‌هایی که در چهارمحل مرکزی شهر بوشهر قرار داشتند، برای نگارش این اثر، ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد آن‌ها بوده است. یکی از این وجوه تمایز این بناها، وجود اتاقی به‌نام «شاه‌نشین» در هر سه خانه بود. این اتاق از تزئینات گچبری و آینه‌کاری در سطح دیوارها از کف اتاق تا زیر سقف برخوردار بود. گچبری‌های اتاق شاه‌نشین به شکل‌های هندسی، ختایی، اسلیمی، گل‌ها، پرندگان، قاب‌بندی‌های درون طاقچه‌ها بود.

نویسنده کتاب «معماری بوشهر» افزود: علاوه بر گچبری در اتاق شاه‌نشین این سه خانه، سقف کاذب وجود داشت که منبت‌کاری شده روی چوب ساج با نقاشی‌هایی در طرح‌های مختلف به صورت نقوش ماه‌های سریانی، طرح‌های گل و پرندگان بود. استفاده از ارسی‌ها با تنوع رنگ (زرد، آبی، قرمز و سفید) در اشکال مربع، لوزی، دایره از زیبایی‌های دیگر به کار رفته در اتاق شاه‌نشین خانه‌های مذکور بود که بین دو اتاق شاه‌نشین یا به سمت حیاط مرکزی قرار داشت. این تزئینات عالی‌ترین مظهر هنر معماری در عصر خود بود که خانه‌ها معرفی شده در این کتاب را از سایر بناهای اعیانی مشابه متمایز می‌ساخت.

غلام‌زاده تاکید کرد: تحقیقات و بررسی‌های نگارنده نشان می‌دهد به‌جز خانه‌های دهدشتی، قاضی و حمال‌باشی که در این کتاب معرفی شده‌اند، در زمان تحقیقات نگارنده، نشانه دیگری در بوشهر با چنین تزئیناتی وجود نداشته است و همین ویژگی، علت انتخاب آنها برای معرفی در این کتاب شد. کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» حاصل شش تلاش من است که امسال با هزینه شخصی در انتشارات «آباد بوم» راهی بازار کتاب کردم.
 
حسین نظامی، نویسنده و تاریخ‌پژوه بوشهری در بخش دوم این آیین به تناسب و نقش تجارت در شکل‌گیری بناهای شاخص در بافت تاریخی بوشهر اشاره کرد و گفت: شهر بوشهر در دوره قاجاریه به‌دلیل موقعیت خاصی که در ساحل برای پهلوگیری‌ کشتی‌ها داشت، نزد تجار و کشورهای خارجی موقعیت ویژه‌ای پیدا کرد تا جایی که این موقعیت موجب تحولی در این بندر شد. تجمع تجار از سراسر ایران (از تجار خراسانی گرفته تا تجار کازرونی) با دین‌‌های مختلف در این بندر موجب رونق یکباره تجارت آن شد که در این باره ویلم فلور در کتاب «بوشهر؛ شهر، جامعه، تجارت» به نقش تجار در توسعه تجاری این بندر کهن اشاره کرده است.

وی ادامه داد: از مهم‌ترین عوامل دیگری که در این رونق نقش بسزایی ایفا کرد، جنگ میان عثمانی و روسیه بود که موجب مسدودشدن راه‌های بازگانی میان اروپا و منطقه شمال شد. این‌گونه شد که بازار داد و ستد و تجارت به جنوب منتقل شد و بوشهر که پیش از این یک بندر در مسیر بود، به بندری ترانزیتی مبدل و 13 نمایندگی تجاری و 8 کنسول‌گری کشورهای خارجی در این دوره؛ یعنی در عصر ناصرالدین‌شاه قاجار در این بندر راه‌اندازی شد.

نظامی تاکید کرد: همه این اتفاقات دست به دست هم داد تا بوشهر پذیرای اولین‌ها باشد، هرچند جنگ‌هایی که در این دوره در این منطقه اتفاق می‌افتاد، آسیب‌هایی به شهر وارد می‌کرد اما هیچ‌کدام نتوانست مانع رونق تجارت این بندر در این دوره تاریخی شود.
به گفته این نویسنده، در همین دوره، به دلیل وجود امنیت، بانک شاهی و تلگراف‌خانه تجار ایرانی در کنار تلگراف‌خانه انگلیسی‌ها در بوشهر راه‌‎اندازی شد. همچنین تجار در چهار محل و برخی از محلات پیرامونی شهر، خانه‌ها، تجارتخانه‌ها و حتی برخی از آن‌ها مهمانخانه‌های بسیار زیبایی با معماری منحصربه‌فردی را احداث کردند که تجارتخانه ایرانی‌ها -که به دست خاندان ایرانی در این شهر ساخته شد- نمونه‌ای از این بناهای باشکوه است که الان موزه دریانوردی شده است. این خانه‌ها چنان شکیل و خوش‌منظر بودند که سدیدالسلطنه کبابی بندرعباسی در یکی از کتاب‌های خود به نام و اصالت و خاستگاه برخی از خانه‌های اعیانی بوشهر اشاره کرده است.

وی بیان کرد: در نیمه دوم حکومت قاجاریه در این شهر امنیت آنقدر بود که کلیمی، زرتشتی، مسیحی و مسلمان در نهایت آرامش کنار هم زندگی می‌کردند و هر کدام هم عبادتگاه خاص خودشان را داشتند.

نظامی، تاسیس مدرسه سعادت در بوشهر را مکمل این تحول شگرف در بوشهر دانست و افزود: تبدیل بوشهر به یک بندر بازرگانی بین‌المللی در کنار احداث مدرسه سعادت، تحول تاریخی در این منطقه به‌وجود آورد، چون این تاجران به منشی‌های مسلط به زبان انگلیسی نیاز داشتند که این مدرسه پرورش می‌داد. تجارت در عصر ناصرالدین‌شاه در بوشهر چنان رونق می‌گیرد که سفیر روسیه در این باره می‌گوید: «کار تجارت در بندر بوشهر به‌صورت شبانه‌‎روزی درآمده‌است!».

نظامی گفت: همین تجمع ثروت و تجار با فرهنگ غنی این منطقه عجین شد و موجب به‌وجود آمدن خانه‌های اعیانی و کم‌نظیری در بافت تاریخی بوشهر شد که شمار آن‌ها از 1000 خانه بیشتر بود. متاسفانه تعداد قابل‌توجهی از این بناها تخریب شده‌اند اما همان تعدادی که باقی مانده‌اند موجب فخر معماری بوشهر و یادآوری رونق تجارت این بندر در عصر قاجاریه است که فراز غلام‌زاده با انتشار آثار نفیس و پرمحتوا مثل کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» نقش بسیار موثری را بازآفرینی هویت و اصالت معماری این منطقه ایفا می‌کند.
 

در بخش پایانی آیین معرفی کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» مهندس کولی‌وند که از معماران و مرمت‌کاران زبده استان به‌شمار می‌رود، گفت: معماری یکی از عالی‌ترین مظاهر فرهنگ هر قوم شناخته می‌شود؛ چون معرف میزان هوش آن قوم در تطابق با محیط و تلاش آنها برای حفظ ارزش‌ها و اعتقادات و باورهای‌شان در کالبد معماری است. ما در بافت تاریخی بوشهر که یکی از بی‌نظیرترین بافت‌های تاریخی ایران است، به‌وضوح هوشمندی پیشینیان این شهر را می‌بینیم که چگونه این اقلیم سخت را برای زیست مردمان خود مطلوب کرده و همچنین ارزش‌های اعتقادی و فرهنگی خود نظیر حجاب و محرمیت را در کالبد معماری -که هم برون‌گرا و هم درونگراست- جای داده‌اند.

به گفته وی، بافت تاریخی بوشهر، درک و شعور و حکمت زیستی سازندگانش را عیان می‌کند و بینش آن‌ها به محیط پیرامونی‌شان را به رخ می‌کشد. بدون اغراق، معماری بوشهر همچون فرش زیبایی است که بسیاری از نقش‌های آن در گذر زمان به فراموشی رفته است اما افرادی مانند فراز غلام‌زاده با جست‌وجو و تلاش در حال پیدا کردن این قطعات و نقش‌های ارزشمند هستند تا کنار هم بچینند و دوباره آن فرش زیبا را احیا کنند.

کولی‌وند با اشاره به نقش غلام‌زاده در بازشناسی اهمیت تاریخی بناها و بافت شهر توضیح داد: به‌خاطر تلاش‌های اوست که امروزه در بافت تاریخی به‎ندرت صدای تخریب را می‌شنویم و بیشتر صدای احیا و بازسازی بناها پیچیده است. بی‌شک به‌دلیل وجود افراد تاریخ‌دوست و فرهنگ‌مندی مثل ادریس عبدی‌پور است که با مرمت اصولی و بسیاتر شکیل عمارت حاج‌رئیس در بافت تاریخی، امروز همه ایران این کافه را می‌شناسند. غلام‌زاده و دریس‌پور هر کدام به طریق خود در حال احیای زندگی در بافت تاریخی هستند و خیلی خرسندم که امشب شاهد رونمایی این اثر که با متی قوی و مستند بناهای نابود شده را احیا کرده، در کافه تازه مرمت‌شده حاج‌رئیس هستم.

وی گفت: کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» موضوع خیلی مهمی را به ما یادآوری کرده است که برای نجات حیات خودمان بایستی به ریشه‌های‌مان مراجعه کنیم، ریشه‌های اعتقادی، ریشه‌های فرهنگی و ریشه‌های معماری و... زیرا تا زمانی که به ریشه‌مان وصل هستیم هیچ آفت و گزندی نمی‌تواند ما را نابود کند. این کتاب بسیار ارزشمند است چون به ریشه‌های فرهنگی و معماری بوشهری پرداخته و حاصل سال‌ها عکاسی و پژوهش غلام‌زاده در کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت تاریخی بوشهر است که به‌شکل مصور منتشر شده است.

این آیین با رونمایی کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر» با حضور نویسنده اثر و خیام‌خوانی هنرمندان بوشهر به پایان رسید. سفیر نیاکاراگوئه مهمان ویژه این آیین رونمایی بود.

به گزارش ایبنا؛ فراز غلام‌زاده، نویسنده و پژوهشگر حوزه معماری پیش از کتاب «خانه‌های اعیانی در معماری بوشهر»، دو کتاب دیگر به نام‌های «معماری بوشهر در دوره زند و افشار» و «پاکت‌های پستی سانسور شده در بوشهر» به همت انتشارات «آبادبوم» را منتشر کرده است.