به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست علمی «سفرنامه‌های عتبات عالیات از دوره صفوی تا روزگار معاصر» در کتابخانه و موزه ملی ملک با همکاری انجمن همگرایی مواریث تمدن ایرانی چهارشنبه 23 شهریورماه 1401 در آستانه اربعین حسینی برگزار شد. در این نشست محمدرضا رضوان‌طلب، بهاءالدین قهرمانی‌نژاد، نادر کریمیان سردشتی، لیلا عبدی خجسته، نوشاد رکنی، سعیده زادقناد و سیدبهشید حسینی سخنرانی کردند.
 
در ابتدای این نشست علمی محمدرضا رضوان‌طلب، رییس کتابخانه و موزه ملی ملک گفت: این روزها حتی غیرمسلمانان نیز آهنگ زیارت امام حسین (ع) را به خود گرفته‌اند و هر کس به نوعی اظهار مشارکت و ارادت می‌کند. ما هم با برادران انتخاب کردیم تا با همان وجهه و رویکرد مشخص سهمی در این حرکت نورانی داشته باشیم. بنابراین سخنرانان در این محفل به مسایل علمی مربوط به حرکت اربعین و سفری که مشتاقان نهضت حسینی و ارادتمندان مکتب آزادی‌بخش به آن توجه دارند و با رویکرد علمی این پدیده بررسی خواهد شد.
 
وی افزود: چرا این‌ همه برای سفر به کربلا عنایت دارند و علاقه‌مند هستند که این حرکت را و این سفر را به رخ دیگران بکشانند و چرا سفرنامه؟ پاسخ این است که سفر حال مسافرین این حرکت را خوب می‌کند. اگر آن‌گونه که باید انجام بگیرد. سفر روی مسافر تاثیر دارد و مسافر را می‌سازد. تنها یک رفت‌و‌آمد نیست، یک تغییر رفتاری است. سفر اربعین ضمیر درون انسان‌ها را تغییر می‌دهد.
 
رضوان‌طلب در ادامه بیان کرد: سفرنامه هم باید این خصوصیت را داشته باشد و حال دیگران را خوب کند. سنت سفرنامه‌نویسی از دیرباز وجود داشت ولی در دو قرن اخیر بیشتر شده است. سفرنامه‌ها بیشتر به حال عادی پرداختند و کمتر به حال مسافر. سفرنامه باید آن‌گونه باشد که یک تغییر رفتاری در خواننده ایجاد کند. مسافر سفر کربلا بعد از سفر باید تغییر کند، باید مردم ببینند که او یک جای خاص رفته است. در سالک مسیر عتبات باید تغییر رفتاری ایجاد شود و همه گفته‌ها و نگفته‌های او تحت نظر است. در این پیاده‌روی سالک حس می‌کند که دائم با امام حسین (ع) صحبت می‌کند. بسیاری معتقدند که پیاده‌روی بیش از زیارت ما را منقلب می‌کند. حرکت در این مسیر یعنی انتخاب کردیم که عشقبازی کنیم با کسانی که در این مسیر به عشق خدا حرکت کردند.
 
وی به فراخوان کتابخانه و موزه ملی ملک اشاره کرد و گفت: فراخوانی دادیم برای دریافت سفرنامه‌هایی از شماها و فرزندان و دانشجویان شما، پس سفرنامه‌ها را تا قبل از اردیبهشت 1402 برای ما بفرستید تا مورد بازبینی قرار بگیرند و از بین آنها بهترین انتخاب شود و در سال آینده قویترین‌ها مورد تقدیر قرار بگیرند.

 

سفرنامه‌نویسی منشا قرآنی دارد
در ادامه این نشست بهاء‌الدین قهرمانی‌نژاد، نویسنده، پژوهشگر و مدرس دانشگاه به شرح اهمیت سفرنامه‌نویسی پرداخت و گفت: در قرآن برای بیان حقایق از داستان استفاده می‌شود. واژه سفر نیز به معنای آشکار نمودن است. تفسیر از سفر می‌آید، به دلیل تقریب واژگانی و این اسفار هم مراحلی دارد که هر کدام یک مرحله را شامل می‌شود. در قرآن کریم این توجه دادن با مثال‌های آسمانی آمده است. سوره مبارکه کهف بیان سفرنامه‌ای در قرآن است. بیان قصه، سفرنامه است.
 
وی افزود: روایاتی داریم که ائمه برای بیان عقاید سفرنامه می‌گفتند. سفرنامه‌نویسی منشا قرآنی دارد. روایات دیگری در مورد اصحاب کهف و روایات دیگر داریم که موید می‌کند که آن اماکن الهی اولویت دارند و انسان باید برای زیارت این اماکن مشرف بشود.
 
قهرمانی‌نژاد در ادامه بیان کرد: سفرنامه‌های نوشته شده بیان می‌کند که چه تجربیاتی و چه گعده‌های علمی در این مسیر زیارت پیش می‌آمد. همین جمع شدن‌ها اهمیت دارد. سفرنامه‌های کربلا بیشتر مربوط به دوره قاجار است. در دویست سال اخیر 7 سفرنامه بسیار خوب نوشته شده است که سفرنامه ادیب‌الممالک، سفرنامه علویه کرمانی، سفرنامه علی‌اکبر مشکات از جمله این سفرنامه‌هاست. بنده کتابی به نام «اربعین‌نامه» نوشته‌ام که در این کتاب برای اولین بار به مفهوم اربعین در طول تاریخ پرداخته‌ام. چهل عدد کمال است و مفهوم دارد. تمام روایات تفکیک شده و جزء به جزء تاثیرات متقابل اربعین در انقلاب و انقلاب در اربعین مورد بررسی قرار گرفته است. آن جهش و خیزشی که در عراق اتفاق افتاده، بی‌نظیر است.

 

دنیای امروز اساسا دنیای سفر و دیالوگ است
نادر کریمیان سردشتی، دبیر علمی نشست به شرح سفرنامه‌های عتبات عالیات در دوره قاجار پرداخت و گفت: از موسسه‌های همراه در این نشست سپاسگزارم. این نشست مقدمه‌ای است برای آن جشنواره که در زمان بزرگداشت سعدی و در سال 1402 برگزار خواهد شد. به دنبال این هستیم تا بیان کنیم که دنیای امروز اساسا دنیای سفر و دیالوگ است و باید این را پاس بداریم و تقویت شود.
 
کریمیان سردشتی افزود: سفرنامه‌نویسی در قالب کتاب از گذشته‌های بسیار دور رسم بوده است. از دوره عبرانی و حتی عهد عتیق و در قرآن کریم هم نمونه‌هایی داریم. در دوره اسلامی هم سفرنامه‌های بسیاری نوشته شده است. سفرنامه ناصرخسرو مشهور است و سفرنامه‌ای کهن‌تر از آن نداریم. البته برخی در اینکه این سفرنامه را ناصرخسرو نوشته است، تردید کرده‌اند. زبان کتابت این سفرنامه کهن می‌نماید.
 
وی بیان کرد: سفرنامه‌ها در اصل انعکاس اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و مذهبی هر جامعه است. به عنوان مثال سفرنامه‌ای که در مورد معماری گزارش می‌کند، برای ما بسیار اهمیت دارد. در کل سفرنامه‌ها اطلاعات راه‌ها و منزلگاه‌ها، کاروان‌هایی که می‌روند، اوضاع اجتماعی شهر، معماری و تحولات شهر، اوضاع مذهبی و مناسبت‌های سیاسی را در بردارند. سفرنامه‌های دوره قاجار اغلب به دولت عثمانی و حاکمان خوب و بد آن اشاره می‌کند. وقتی به مهاجرین در کربلا دقت می‌کنیم، جمعیت ایرانی بیشتر از عرب‌هاست. نکته عجیب اینکه شهر در تصرف ایرانی‌هاست. حتی در بین مدفونین هم مشاهیر، شاهان و عرفا زیاد هستند.
 
کریمیان سردشتی در ادامه گفت: حوادث طبیعی، اوضاع جغرافیایی، اوضاع کشاورزی و وضع زراعت و باغات، نحوه آداب و رسوم حتی آداب زیارت، شرایط بهداشتی منطقه، بیماری‌های مسری و خانمانسوز در سفرنامه‌ها آورده شده است. سفرنامه‌های مشهور بسیاری مورد بررسی قرار گرفته است. اما سفرنامه‌های بسیاری نیز هست که هنوز شناسایی نشده و در فهرست‌ها نیامده است. سفرنامه‌های ناصرالدین‌شاه به تنهایی برای بررسی یک کنفرانس می‌خواهد.
 
وی به فراخوان کتابخانه و موزه ملی ملک در مورد سفرنامه‌ها اشاره کرد و افزود: این جشنواره در اصل موجی ایجاد می‌کند که سفرنامه‌ها چه از دوره معاصر و چه نسخ خطی چاپ و احیا شوند. امیدواریم در این خصوص مجموعه مقالات به دست ما برسد که به موقع بررسی و چاپ شود.

 

یادداشت‌های ژرف‌بینانه روزانه سفر
در ادامه این نشست لیلا عبدی خجسته، مصحح متون کهن فارسی به شرح سفرنامه خواجه غلام‌الثقلین 1912 میلادی پرداخت و گفت: بخش اول این کتاب به «زندگی، آثار و فعالیت‌‌های خواجه غلام‌‌الثقلین» می‌پردازد و بخش دوم با عنوان «متن روزنامچه‌ی سیاحت» جزئیات سفر به عراق، ایران، باکو، دمشق، مدینه و قاهره و در نهایت بازگشت به هندوستان را شرح می‌دهد.
 
وی افزود: نویسنده در صفحه‌ اول روزنامچه‌ سیاحت، دلیل سفرش را «زیارت عتبات عالیه و خدمت به عالم اسلام» دانسته و در دیدارهای مختلف با شخصیت‌های مختلف، عبارت «خدمت به عالم اسلام» را همواره متذکر شده است. او در این نوشته، هدف خود از سفر را مسایلی چون اصلاح جامعه‌ مسلمین و پیشرفت مسلمانان، ترویج علوم جدید؛ اصلاح فرهنگ قومی مسلمان‌ها؛ اصلاح اخلاق و نظم امور؛ اتحاد علمای نجف و کربلا و همراه‌کردن افراد روشنفکر با علمای عتبات اعلام می‌کند و دغدغه خود را درباره تأسیس انجمنی در راستای فرهنگ و تعالی اخلاق و مهیا ساختن کار برای بیکاران و رفع نفاق عنوان می‌کند.
 
عبدی خجسته بیان‌ کرد: خواجه غلام‌الثقلین (۱۳۳۳-۱۲۸۹ ه.ق) دانش‌آموخته «دانشگاه اسلامی علیگر» و اندیشمند برجسته اسلامی در هندوستان بود. این کتاب، یادداشت‌های ژرف‌بینانه روزانه سفر اوست که در سال ۱۳۲۹ ه.ق از پانی‌پت راهی عراق و ایران شد، چون در ایران مشروطه و پارلمان برپا شده بود و او ایران را بهترین کشور برای پیاده‌کردن اسلام راستین می‌دانست. در عراق با مجتهدان و در ایران با نایب‌السلطنه، ستارخان و نمایندگان مجلس دیدار و گفتگو کرد اما نابسامانی و آشفتگی‌ها با دلسردی او را به ترک ایران مجبور کرد. سپس از راه قسطنطنیه، بیروت، دمشق، به زیارت مدینه منوره رفت و از راه یافا، قاهره و بندر سعید، به هندوستان برگشت.

 

کتاب‌های کتابخانه و موزه ملی ملک برگزیده است
در ادامه این نشست نوشاد رکنی، رییس اداره اطلاعات فرهنگی و حفاظت فنی کتابخانه و موزه ملی ملک به ارایه گزارشی در مورد سفرنامه‌های عتبات در کتابخانه و موزه ملی ملک پرداخت و گفت: یکی از ویژگی‌های این کتابخانه برگزیده بودن کتاب‌های آن است. کتاب‌های موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک هم توسط حاج حسین‌آقا ملک و هم توسط تیمی که داشت و هم توسط کتابداران برجسته‌ای که حضور داشتند، برگزیده شده است. کتابخانه و موزه ملی ملک شاید کتاب کمتر داشته باشد اما ویژگی این است که دانه‌دانه برگزیده شده است.
 
وی افزود: سفرنامه حج محمدابراهیم خان در دوره قاجار شهرت پیدا می‌کند. نسخه‌ای از این کتاب که در کتابخانه و موزه ملی ملک موجود است بر اساس نسخه مجلس است و ویژگی این نسخه این است که به خط خود مولف است. از ویژگی‌های این مولف زبان تند و تیز اوست اما خیلی خوب اوضاع آن زمان را شرح می‌دهد. شرح بیماری‌ها کامل آورده شده است. قرنطینه‌ها بسیار بسیار وحشت‌آور و خطرناک توصیف شده است. دزدی‌هایی که انجام می‌گیرد نیز در کتاب آمده است. البته همه اینها نه در قالب یک مثنوی بلکه در قالب شعرهای پراکنده آمده است اما در مجموع یکی از بهترین آینه‌های آن روزگار است.

رکنی در ادامه بیان کرد: دیگری سفرنامه مکه از عبدالعلی‌خان ادیب‌الممالک است که کتاب معروفی است. این کتاب به نام «دلیل‌الزائرین» منتشر شده است. ظاهرا از این کتاب دو نسخه وجود دارد که ویژگی نسخه ملک این است که یا به خط مولف است یا خود مولف تغییراتی در آن ایجاد کرده است. کتاب «دلیل‌الزائرین» از روی نسخه اصلی که دست خانواده اوست به چاپ رسیده است. سفرنامه مکه از کیکاوس‌میرزا شهاب‌السلطنه است که در زمان محمدعلی شاه مغضوب می‌شود. به سفر حج می‌رود و شاه به او می‌گوید؛ سفرنامه‌ای بنویس. سه شاهزاده با هم عازم سفر حج می‌شوند و به نظر می‌رسد که این سفرنامه نوشته کیکاوس‌میرزا نیست.



حرم حضرت رقیه (س)  در دل شهر و در بین مردم نشسته است
در ادامه این نشست سیدبهشید حسینی با موضوع تجربه‌های معاصر از سفر به عتبات عالیات گفت: از 33 سال قبل شروع کردم به کشیدن سفرنامه. عمده هدفم این بود که در ادیان غور کنم. به سراسر جهان سفر کردم. یک ماه و نیم قبل به عتبات عالیات سفر کردم و سفرم را به صورت تصویر بیان کردم.
 
وی افزود: نکته مهم این است که تا دوره پدربزرگم که 7 بار به عتبات مشرف شد و در نهایت هم همانجا دفن شد، این مقابر مقدس در درون شهر و در بین مردم قرار داشتند. اما اکنون بافت شهر تغییر کرده است و این مقابر از مردم جدا شده‌اند. اکنون 50 درصد شهر نجف هتل شده است. دیگر مردم عادی را نمی‌بینیم. کشیدن دایره به دور مکان‌های مقدس و جدا کردن این مکان‌ها از محل زندگی مردم درست نیست. شاید هم البته با افزایش جمعیت به اجبار معماری این‌گونه تغییر کرده است.
 
حسینی بیان کرد: تنها حرم حضرت رقیه (س)  در دل شهر و در بین مردم نشسته است و تخریب نشده است. کاش این مکان مقدس برای بقیه الگو می‌شد.

 

زنانی که با نوشتن سفرنامه وارد قلمرو مردانه شدند
در ادامه این نشست سعیده زادقناد به بررسی سفرنامه سه بانوی قاجاری در سفر به عتبات عالیات پرداخت و گفت: در قرن 17 و 18 میل به تحرک و فعالیت، مردانه محسوب می‌شود. از این میان اما سه بانوی قاجاری سفرنامه می‌نویسند که این سفرنامه‌ها ویژگی‌هایی دارد. این زنان به نوعی با نوشتن سفرنامه وارد قلمرو مردانه شده بودند و ممکن بود که مورد نقد قرار بگیرند، به همین دلیل تکنیک‌هایی را به کار گرفتند. عالیه‌خانم شیرازی نخستین کسی است که به نوشتن سفرنامه می‌پردازد. سپس وقارالدوله یا سکینه سلطان که قلم خوبی دارد و از همسران ناصرالدین شاه است و نام نویسنده سوم را نمی‌دانیم، در طول متن از او با نام شاهزاده خانم بسیار یاد می‌شود.
 
وی افزود: این نوشته‌ها صورت خاطره‌نویسی یا مکاتبه دارد. وقارالدوله قلم احساسی و پرشوری دارد. به توصیف زیارت حرم امام حسین (ع) می‌رود و از قلم استفاده نمی‌کند. می‌گوید در این مدت به آستان‌بوسی مشغولم. این بانوان سعی می‌کردند لحظات خوبشان را به اشتراک بگذارند. پایبندی به هنجارها را بسیار در سفرنامه‌هایشان آورده‌اند. اعتراف به مردسالارانه بودن بسیار نمود دارد. گاهی هم پذیرش گفتمانی را می‌بینیم در اینکه مرد از زن برتر است. مدام از بیماری‌هایی که به وجود می‌آمد، می‌گفتند. بعضی‌ وقت‌ها هم می‌رفتند به سمت شخصیت‌های عاشورایی و تشبیهاتی به کار می‌بردند.
 
زادقناد بیان کرد: به عفت زنانه خود هم تاکید می‌کردند. باید از گفتمان مردانه هم فاصله می‌گرفتند که دائم این را در گفته‌هایشان تاکید می‌کردند. مردها در نوشتن سفرنامه پرسشگر هستند اما زنان به خودشان اجازه نمی‌دهند که پرسشگری کنند. زن‌ها به دنبال رقابت با مردها نیستند. امور ساده زندگی مثل خانه‌داری و بچه‌داری برایشان بسیار اهمیت دارد.
 
نمایشگاه «ایران و عتبات عالیات به روایت آثار گنجینه کتابخانه و موزه ملی ملک» نیز همزمان با این نشست در نگارخانه کتابخانه و موزه ملی ملک گشایش یافت.