به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، به گواهي منابع تاريخي، ايرانيان تنها ملت فرهيخته‌اي بودند که آيين حنيف اسلام را با آغوش باز پذيرفتند و در برابر بزرگ‌ترين لشکرکشي‌ها، چون هجوم دو لشکر شکست ناپذير روم و مغول که قدرت‌هاي نامور دوران خود بودند، ايستادگي کردند، اما با سپاهيان اعراب به گونه‌اي ديگر رفتار کردند، زيرا آنها حامل آييني الهي بودند که پيش از آن پيامبر رحمت در نامه خويش پادشاه ايران را بدان خوانده بود.
بر اساس مطالب كتاب، ايرانيان که از پشتوانه فرهنگي و تمدن غني و دراز دامني برخوردار بودند، با هوش و درايت ذاتي خويش دريافتند که اسلام گمشده‌اي است که آنها را به نيکبختي جاوان که به دنبالش بودند، مي‌رساند. از اين‌رو، با جان و دل به استقبالش رفتند و در راه رشد و گسترش آن در سراسر گيتي از اعراب پيشي گرفتند و از هیچ تلاشي فروگذار نشدند.
صفاي باطني و هوش سرشار ايرانيان باعث شد تا از همان آغاز از برترين دين باوران، مبلغان و قاريان، حافظان، مترجمان و مفسران آخرين وحي‌نامه الهي باشند. در عصر کنوني شايد بسياري ندانند که پارسي گويان نه تنها در عرصه فقه، حديث، حکمت و ... بلکه در ساحت حفظ، قرائت، ترجمه و تفسير قرآن کريم نيز پيشتاز بوده‌اند.
مجموعه چهل جلدي ايرانيان و قرآن، نيم‌نگاهي است به بيش از پانزده قرن تلاش قرآن‌پژوهان ايراني در معرفي و بزرگداشت آخرين وحي‌نامه الهي.
شخصيت طبرسي
براي مطالعه تفسير مجمع‌البيان، نخست بايد اندكي با شخصيت خالق اين اثر بزرگ علمي كه منشا گام‌هاي ابتكاري جديد بسياري در عرصه تفسير شد، آشنا شد.
تولد ابوعلي، فضل‌بن حسن‌بن فضل طبرسي، معروف به امين‌الاسلام طبرسي، حدود سال‌هاي 460 تا 470 هجري در مشهد مقدس به دنيا آمد. بسياري از بزرگان، ايشان را منسوب به طبرستان دانسته‌اند كه در اين صورت «طبرسي» خوانده مي‌شود. اما بنابر تحقيق چنين نيست، بلكه طبرسي منسوب به تفرش است و تلفظ آن «طبرسي» بر وزن «تفرشي» است. زيرا:
1. اگر از «طبرستان» بود، نسبت او «طبري» مي‌شد، نه «طبرسي».
2. بيهقي او را منسوب به تفرش مي‌داند و با توجه به هم‌عصر بودن و آشنايي نزديك آن دو با هم، قول بيهقي صحيح‌تر به نظر مي‌رسد.
وي بيش از 50 سال در مشهد مقدس اقامت داشت و در سال 523 قمري به سبزوار هجرت كرد و مورد عنايت سادات آن ديار قرار گرفت و 25 سال از عمر خود را در اين شهر گذرانيد و به تعليم شاگردان، تصنيف و تاليف پرداخت.
طبرسي در علوم متداول زمان خود مانند؛ علوم ادبي ـ‌صرف، نحو، معاني، بيان، شعر و...ـ و علم كلام، فقه، تفسير و حديث، رياضي و... تبحر داشت. بررسي محتواي مجمع‌البيان نشان مي‌دهد كه مرحوم طبرسي در ساير علوم نيز استاد و چيره‌دست بوده است.
خاندان طبرسي از خانواده‌هاي معروف شيعيان بودند. پدر او حسن‌بن فضل، از علماي عصر خويش بود. فرزند او رضي‌الدين حسن‌بن فضل طبرسي نيز مانند خورشيدي در آسمان علم، زهد و تقوا مي‌درخشيد.
عالم رباني و مفسر بزرگ قرآن، امين‌الاسلام طبرسي پس از حدود 90 سال زندگي پربركت و سرشار از تلاش و كوشش در سال 548 قمري در بيهق از دنيا رفت. جنازه‌اش به مشهد مقدس منتقل و در آنجا دفن شد.
ويژگي‌هاي طبرسي
برخي از ويژگي‌هاي شخصيتي وي را بزرگان چنين عنوان كرده‌اند: آزاد انديشي، اخلاص و انصاف، عفت قلم و تبحر در علوم گوناگون.
طبرسي از علوم مختلف آگاهي داشت و ده‌ها تاليف متنوع از خود به يادگار گذاشته، اما بيشترين كوشش وي در تفسير صرف شده است. علامه اميني مي‌نوسيد: «تفسير وي مشهور به مجمع‌البيان به تنهايي كافيست كه درياي فضل و تبحر علمي او را بنماياند. تفسيري كه از آن نور حقيقت مي‌بارد و پرتوي دانش و بينش وحي الهي از آن مي‌تابد، كتابي كه هيچ‌كس از آن بي‌نياز نتواند بود.»
در واقع تفسير مجمع‌البيان، دائرةالمعارف منظمي است كه تمام فنون قرآن را در خود جمع كرده است. اين تفسير امتياز ديگري هم دارد، زيرا در تفسير آيات قرآن علاوه بر روايات اهل‌بيت پيامبر(ص)، روايات مذاهب مختلف اسلامي اهل تسنن را نيز نقل كرده است و اين از خصوصيات منحصر به فرد تفسير وي به شمار مي‌رود.
تفاسيري كه پيش از مجمع‌البيان تاليف شده‌اند، روايات و اقوال مختلف را بسيار نامنظم ضبط مي‌كردند و خواننده به سختي مي‌توانست مطلب مورد نظر خود را به دست آورد. اين تفاسير در برخي موارد همراه با تفصيل خسته كننده و گاه بسيار خلاصه و مختصر بودند و مخاطب مقصود را درك نمي‌كرد، اما تفسير مجمع‌البيان توانسته است با بحث‌هاي فراوان، عميق و نظم بي‌نظيري كه دارد، افزون بر ارائه مطالب دسته‌بندي شده، لطافت تفسير را نيز حفظ كند.
طبرسي به اين نكته توجه داشت كه تفسير در خدمت قرآن است، نه در خدمت لغت و فقه و نه براي تطبيق با علم نحو و... .
نويسنده مجمع‌البيان، با اخلاص عملي خود تا حد زيادي توانست عاطفه مذهبي خود را حفظ كند و در بحث با مخالفان مذهبش، راه افراط نپيمايد.
تاليفات طبرسي
بيهقي تاليفات طبرسي را «كثير» دانسته است. اما فقط حدود 20 عنوان از نوشته‌هاي او به دست ما رسيده است. تاليفات متعدد وي نشان‌دهنده تبحر، تسلط، فضل و كمال اوست. برخي از اين تاليفات عبارتند از؛
1. مجمع‌البيان: اين كتاب يكي از بهترين تفاسير شيعه به شمار مي‌آيد.
2. الكاف الشاف من كتاب الكشاف: خلاصه‌اي از تفسير الكشاف زمخشري است. متاسفانه اثري از اين كتاب در دست نيست.
3. جوامع‌الجامع: اين تفسير مانند تفسير مجمع‌البيان، از انسجام كافي برخوردار نيست. تفسيري مختصر است و مهم‌ترين ويژگي آن جنبه ادبي آن است. با عبارات كوتاه، به تبيين همه آيات قرآن مي‌پردازد و با بياني لطيف و مناسب، لغت، اعراب، قرائت، نظم و نكات ادبي و بلاغي، را شرح داده است.
روش طبرسي در تفسير جوامع چنين است كه نخست به بيان نام سوره، مكي و مدني، تعداد آيات، فضيلت سوره، قرائت، لغت، صرف، نحو، و واژه‌شناسي مي‌پردازد. سپس آيه را شرح و توضيح مي‌دهد و نكات تفسيري را بيان مي‌كند و گاهي تفصيل مطالب را به تفسير مجمع‌البيان ارجاع مي‌دهد.
تفسير جوامع‌الجامع اقتباسي از تفسير الكشاف است. در برخي موارد، آرا و نظرات خود يا ديگر دانشمندان را بر آن افزوده و برخي از مطالبي را كه زايد دانسته حذف كرده است كه در برخي موارد اين حذف، موجب اخلال در محتواي آن شده است.
4. امستمد من‌البيان: گزيده‌اي از تفسير التبيان شيخ طوسي است.
5. اعلام الوري باعلام الهدي: در فضايل ائمه(عليهم‌السلام).
6. تاج‌المواليد: در انساب.
انگيزه نگارش تفسير
عصر طبرسي را بايد دوران شكوفايي تفسير ناميد. چرا كه هم زمان با او، كشف‌الاسرار ميبدي، كشاف زمخشري، روض‌الجنان ابوالفتوح رازي و تفاسير ديگري نيز نگارش يافته‌اند.
اين دوران، دوره گذار از مرحله تفسير نويسي تك‌بعدي و سرآغاز عصر تدوين تفسير به شيوه نوين است، دوره‌اي كه با تبيان شيخ طوسي آغاز شد. تفاسير ارزشمند اين دوره به ابعاد گوناگون ادبي، لغوي، تاريخ، فقهي، كلامي، عرفاني و... پرداختند. مجمع‌البيان در اين ميان جايگاه ممتازي دارد. اين تفسير را بايد از تفاسير جامع دانست كه به جنبه خاصي محدود نمي‌شوند؛ هرچند رنگ و بوي ادبي آن بيشتر مشهود است.
سده ششم هجري با پيدايش اسلوب و سبك تحليلي، ادبي، بلاغي و نگرش استنباط‌گرانه به قرآن همراه است. فضل‌بن حسن طبرسي اين تفسير ارزشمند را در سال 536 قمري به پايان رسانده است.
روش طبرسي در مجمع‌البيان
تفسير مجمع‌البيان با اسلوب و ترتيب ويژه‌اي نوشته شده، يكي از بهترين كتاب‌هاي تفسيري است. مولف در هرباب، اقوال را بدون رد و اعتراض، نقل مي‌كند و انتخاب قول برتر را به عهده خواننده مي‌گذارد.
روش او در مجمع‌البيان اين است كه ابتدا تعدادي از آيات را بررسي و حلاجي مي‌كند. قرائت‌هاي مختلف، معاني واژه‌ها و مشكلات زباني، آن‌گاه اعراب و سپس اسباب نزول را بررسي مي‌كند و در آخر معناي مبسوط آيات را بيان مي‌كند. در پايان ربط و پيوند معنايي آيات و سوره‌ها را شرح مي‌دهد.
طبرسي در مقدمه مجمع‌البيان، در بيان علوم و فنون مورد نياز علم تفسير مي‌نويسد: «براي آگاهي از قرآن و تفسير آن، هفت فن، لازم است كه عبارتند از؛
1. فايده علم تفسير و علت نياز انسان به تفسير قرآن؛ اختلاف سليقه مفسران، اقسام تفسير، طبقات مفسران.
2. اسامي قراء مشهور و راويان آنها، و نيز علت شهرت و مقبوليت قرائت آنها.
3. آشنايي با مفاهيم تفسير و تاويل.
4. بيان اسامي قرآن و معاني آن.
5. بيان مختصري از علوم قرآن.
6. اخبار و رواياتي در فضيلت قرآن.
7. بيان اموري كه براي خواننده قرآن مستحب است.»
چاپ نخست كتاب «طبرسي و تفسير مجمع‌البيان» در شمارگان 2000 نسخه، 119 صفحه و بهاي 20000 ريال راهي بازار نشر شد.
شنبه ۳۰ بهمن ۱۳۸۹ - ۱۵:۰۰
چاپ نخست كتاب «طبرسي و تفسير مجمع‌البيان» تاليف علي‌اكبر شايسته‌نژاد از سوي خانه كتاب منتشر و روانه بازار نشر شد. اين اثر كه چهاردهمين كتاب از مجموعه آثار «ايرانيان و قرآن» است، تفسير گران‌سنگ «مجمع‌البيان» را به نسل جوان قرآن‌پژوه معرفي مي‌كند./
نظر شما