خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، كتاب «ايران در كتاب نزهي‌المشتاق ادريسي» از جمله كتاب‌هايي است كه ياد كرد قابل توجهي از ايران قرن‌هاي پنجم و ششم هجري ‌قمري دارد كه تاكنون به فارسي ترجمه نشده و بنياد ايران‌شناسي آنچه را كه به طور كامل يا به نحوي از انحاء به ايران مربوط مي‌شود، در ترجمه اين اثر در الويت قرار داده تا فايده فوري‌تر و عام‌تري براي دانشجويان و محققان در بخش ايران بزرگ داشته باشد.

در مقدمه اين كتاب آمده است كه ترجمه قسمتي از كتاب مشهور ابوعبدالله ادريسي، دانشمند مسلمان مغربي يا مراكشي‌الاصل و مقيم سيسيل است كه در اواخر قرن پنجم هجري (493 ه.ق) در مراكش ديده به جهان گشود و در دهه‌هاي آخر قرن ششم هجري (560 ه.ق) در پالرموي سيسيل چشم از جهان فروبست. وي از شريفان مغربي است كه نسبش با چند واسطه به امام حسن(ع) و امير مؤمنان(ع) مي‌رسد.

ابوعبدالله ادريسي را همچون استخري، ابوحوقل، مقدسي و بيروني مي‌توان در رديف جفرافي‌دانان مؤثر و به نام جهان اسلام معرفي كرد كه كتابش (نزهه‌‌المشتاق) از جمله مهمترين آثار جغرافيايي جهان به شمار مي‌رود. 

نگارش كتاب نزهه‌‌المشتاق في‌الاختراق الافاق، پانزده سال به طول انجاميده و در شوال 548 ه.ق/ ژانويه 1154 م، به زبان عربي اندلسي به پايان رسيده است؛ مقدمات انتقال جغرافياي مسلمانان را به اروپا فراهم آورده و در شكل‌گيري جغرافياي جديد مؤثر بوده است.

از آنجا كه استاد عبدالمحمد آيتي با ترجمه كتاب تاريخ اندلس و ديگر آثار عربي آشنايي كامل داشت، ترجمه كتاب كه از روي چاپ ناشر عربي انجام شده، به وي واگذار شد و اين موضوع از نقاط قوت اثر حاضر است.

اهميت كتاب بنا بر گفته ناشر عربي آن بيش از يك كتاب جغرافياي طبيعي است، چرا كه يك كتاب جغرافياي انساني نيز هست و نكته‌هاي مهمي را هم از موضوعات مردم‌شناسي و احتمالا جامعه‌شناسي دربردارد. به طوري كه در زمينه‌هاي ديگر اعم از جامعه، نظام، عقايد، تاريخ، ادبيات و... كارآيي داشته باشد و به خواننده شناخت بدهد.

كما اينكه به جمع‌آوري و تنظيم اطلاعات در بخش‌ها و فصل‌ها نيز اكتفا نكرده، بلكه در كنار آن نگرش علمي و ذوق فطري سليم خود را نيز در كتابش دخالت داده است. اين نگرش و ذوق را در ايجاد موازنه بين ساختما‌ن‌ها، آباداني، كشتزار و معادن يا حرفه‌ها و تجارت‌هاي رايج در هر شهر معطوف داشته و توصيف شكل و شمايل ساكنان آن شهر اعم از زشت يا زيبا را همراه با علامت‌يابي مي‌توان ديد.

وي در اين كتاب نقشه كروي كاملي از جهان ترسيم كرده و در اين كار ابتدا نقشه بطلميوس را تصحيح و آنگاه نقشه خود را براساس آن ترسيم كرده است. به علاوه در جمع‌آوري مطالب كتابش در اغلب موارد از گردشگران و تاجران يا به قول امروزي شاهدان عيني بهره جسته است. 

لذا در بسياري از موارد مي‌بينم كه در لابه‌لاي متن كتاب به اين دسته از منابع اشاره مي‌كند، نظير «يكي از گردشگران مورد اعتماد كه قريب به بيست سال در سودان به سر برده است، مي‌گويد...» و البته تمام اين نوع منابع با مشاهدات عيني خود ادريسي و تجربياتش به عنوان يك گردشگر، جغرافي‌دان و طراح به خوبي درآميخته است.

وي همچنين كتابش را براساس دريافت‌هاي بسياري از جغرافي‌دانان روزگار خويش به هفت اقليم تقسيم كرده و در هر اقليم مسائل مورد بحث را در ده بخش آورده است. مبناي تنظيم كتاب بر مكتب هفت اقليم استوار است و هر اقليم به ده بخش (جزء) تقسيم مي‌شود. در اصل كتاب به هفت فصل و هفتاد بخش تقسيم شده است.

در اين كتاب هر بخش و اقليم كه به طور مستقيم و يا غير مستقيم به ايران بزرگ، از ماوراءالنهر تا بين‌النهرين، مربوط مي‌شود، انتخاب شده است. يازده نقشه نيز از نسخه خطي منحصربه‌فرد انس‌المهج و حدائق‌الفرج در انتهاي كتاب آمده است.

بخش تعليقات نيز شامل اطلاعات سودمندي همچون بررسي و توصيف نقشه‌هاي ادريسي، تطبيق موقعيت‌هاي جغرافيايي كتاب با وضعيت كنوني و نماية جغرافيايي دقيقي از متن كتاب است.

كتاب «ايران در كتاب نزهي‌المشتاق ادريسي» جغرافياي تاريخي ايران پيش از هجوم مغول را انتشارات بنياد ايران‌شناسي در 164 صفحه در قطع سلطاني (A3) با بهاي 12 هزار تومان منتشر كرده است. اين كتاب با ترجمه استاد عبدالمحمد آيتي و طرح، مقدمه، تدوين و بررسي نهايي دكتر حسن حبيبي در دسترس علاقه‌مندان به كتاب‌هاي تاريخي و جغرافيايي قرار دارد.